231
29.
Ориген.
Против
Цельса,
апология
христианства Оригена, учителя александрийского /
Перевод Л. И. Писарева. Одесса: Экуменический центр
апостола Павла, 1996.
30. Платоновские вопросы // Плутарх. Сочинения
/ Перевод Т. Г. Сидаша. СПб.: Санкт-Петербургский
университет, 2008.
2.7. Ellinizm və Roma dövrlərində dini-
fəlsəfi təlimlər
Qədim
romalıların
dünyagörüşünün
əsasını
politeizm (çoxtanrılıq) təşkil edirdi. Onlar inanırdılar ki
hər bir şeyin, eləcə də təbiət hadisələrinin tanrıları və
ruhları vardır. Bundan başqa, qədim Romada ölmüş
əcdadların ruhlarına pərəstiş kultu və magiya da
yayılmışdı. Romalılar ovsun, sehr və cadulara öyrəncəli
idilər. Tanrılara tapınma rituallarını, cadugərliyi və başqa
adətləri kahinlər icra edirdilər. Avqurlar adlanan kahinlər
gələcəkdə nəyin baş verəcəyini quşların uçuşuna görə
müəyyənləşdirirdilər. Qaruspik adlanan kahinlər isə bunu
qurbanlıq heyvanların daxili orqanları ilə yerinə
yetirirdilər.
Kahinlər
yaşadıqları
cəmiyyətlərdə
nüfuzlu
təbəqənin üzvləri hesab olunurdular. Ən tanınmış və
hörmətli kahinlər pontifekslər (lat. pontifex) heyətini təşkil
edirdilər. Bu heyətin başçısı Baş kahin vəzifəsini tuturdu.
Günümüzdə də Roma Papasının adlarından biri də məhz
pontifeksdir.
232
İlkin dövrlərdə romalılar tanrıları təsvir etmir, onları
yalnız xüsusi rəmzlərlə (simvollarla) ifadə edirdilər.
Məsələn, savaş tanrısı Marsın simvolu nizə, işıq və
ildırımın simvolu olan Yupiterin rəmzi isə ox idi. Sonrakı
dövrlərdə yunan mədəniyyətinin təsiri ilə Romada
tanrıların panteonu (tanrılar toplumu) yaranmışdır. Yunan
baş tanrısı Zeus’la eyniləşdirilən Yupiter panteonun
başında dururdu. Başqa Roma tanrıları da yunan tanrıları
ilə: Hera Yuno (Yunona) ilə, Minerva Afina ilə, Venus
(Venera) isə Afrodita ilə eyniləşdirilmişdir.
M. ö. IV yüzillikdən başlayaraq Romada yunan dili,
adətləri və mədəniyyəti yayılmağa başlamışdır. Bununla
da inkişaf etmiş yunan dili, mədəniyyəti, elmi, fəlsəfəsi
Romanın ənənəvi latın dili və mədəniyyəti ilə qarışmışdır.
Digər
tərəfdən
romalıların
istila
siyasəti
genişləndikcə Romada digər mədəniyyətlərin, xüsusi ilə
Şərq mədəniyyətinin və dinlərinin də təsiri güclənmişdir.
Məsələn, orada iranlıların Mitra, misirlilərin İsis (İsida) və
Serapis, finikiyalıların Astarta tanrılarına ibadət edilirdi.
Eyni zamanda, Fələstinin istilasından sonra romalılar
yəhudi monoteizmi ilə də tanış olmuşdurlar.
Müxtəlif dinlərin axını ilə birlikdə Doğudan Romaya
çoxlu ovsunçular, sehrbazlar, cadugərlər gəlmiş və orada
fəaliyyət göstərmişdirlər. Bunun da nəticəsində əhali
arasında müxtəlif dinlər, inanclar, mövhumatlar, mistik
təlimlər daha geniş miqyasda yayılmışdır. Bu durumla
əlaqədar zamanla Roma imperiyasında həm siyasi-
iqtisadi, həm də mənəvi böhran dərinləşmişdir. Belə ki,
dinlərin və inancların çoxluğu cəmiyyəti parçalamışdır.
233
2.7.1. Hermetizm
Hermetizm ellinizm dövründə yaranmış dini-fəlsəfi
cərəyan olmuşdur. Neoplatonizmin cərəyanı olmasa da,
onun yaranmasına təkan verən təlimlərdən biri idi. Bir çox
yeni-platonçu filosofların astrologiya, mistika, teurgiya
87
,
cadugərliyə meylləri də Hermetizmdən qaynaqlanırdı.
Bu təlimin adı Misir tanrısı Totla bağlıdır (3, 158).
Yunanlar ona Hermes və ya Üç Kərə Ulu Hermes (yun.
Ἑρμῆς ὁ Τρισμέγιστος, lat. Hermes Trismegistus) deyirdilər.
Mistik mətnə görə, bu ad dünyanın mistik yönlərini
özündə ifadə edir (1, 863-875). Romada Hermes Merkurius
tanrısı ilə eyniləşdirilməsinə görə, ona Ulu Merkurius (lat.
Mercurius ter Maximus) deyirdilər. Onun təlimi Yunan,
eləcə də Şərq fəlsəfəsi və inanclarının qarışığından
(sinkretizmdən) ibarət idi. Hermetizm yeni-platonçuluq
fəlsəfəsinin yaranmasına, daha sonra isə orta əsrlər
mədəniyyətinə, gələcəkdə isə ortaya çıxan mistik
təlimlərin yaranmasına təsir etmişdir.
Hermetizmin
yazılı
qaynaqları “Korpus
Hermetikum” (lat. Corpus Hermeticum) adlanır. O tanrı
Hermesin apardığı dialoqlar şəklində yazılmış 16 kitabdan
ibarətdir. Onları gizli, yalnız yüksək biliklərə (loqosa)
çatanlar üçün ünvanlanmış ədəbiyyat hesab edirdilər. Bu
kitablarda tanrı Hermes bütün dünyanın sirlərini açır.
87
Teurgiya (yun. Θεός-tanrı +
ὄργια-mərasim) – tanrıların rəğbətini
qazanmaq üçün onların iradəsinə təsir etmək sənətidir. Magiyanın bir
növüdür.
234
Korpus Hermetikum m. ö. III və ya II yüzilliklərdə
yazılmış və münəccimlik, okkultizm, cadugərlik, fəlsəfə və
mistika sahələrini əhatə etmişdir. Ancaq bir çox
araşdırmaçılar hesab edirlər ki, bu kitablar artıq Xristian
dövrünün ilk yüzilliklərində (m. 100 – 300) hansısa qədim
rəvayətlərin əsasında yazılmışdır (2, 3). Çünki, qədim
yunan ədib və filosofları onlara istinad etməmişdirlər.
Hermetizmin nisbətən sistemli dünyagörüşü o kitablardan
biri
olan “Poemandres” (yun.
Ποιμάνδρης)
əsərində
verilmişdir (5, 502-511).
Orada hər şeyin başlanğıcında Ata Tanrı (Əql)
durmuşdur. O zülmətdən çıxan maddi təbiətdən öncə var
olmuş, sonra Əqldən emanasiya (işıqsaçma) baş vermiş və
onun Söz (Kəlam-Loqos) adı ilə tanınan Oğlu yaranmışdır.
Bu baxımdan Ata ilə oğul eynidirlər.
“Tanrı Sözü gözəl imiş”, ona görə də bütün varlıqlar
ona bənzər şəkildə yaranmış, sonra yeddiyə bölünmüş
dünyanın yeddi Hökmranı xəlq edilmişdir. Daha sonra
Tanrı Sözü yaradılmış təbiətə vararaq Demiurqosla
(Yaradıcı ilə) birləşmişdir. Bu birləşmədən isə aşağı
qatlarda olan maddi təbiət və heyvanlar yaradılmışdır.
Beləliklə, yer göydən ayrılmışdır.
İlk İnsanı Ata Tanrı özünə bənzər şəkildə yaradıb,
onu sevmiş, onun hökmünə bütün təbiəti vermişdir. O
yaradıcı olmaq istəmiş və ona bunun üçün bütün
imkanlar verilmişdir. İlk İnsanda kişi və qadın birləşmiş,
təbiət onlardan həmən qarışıq cinsdən olan daha yeddi
insan yaratmışdır. Müəyyən vaxtdan sonra kainat bağları
qırılmış və bütün varlıqlar iki cinsli olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |