276
(3) adlı kitabıdır. Orada o, Proklusun həyatı, fəlsəfəsi,
mənəviyyatı, xasiyyəti və başqa özəllikləri haqqında
söhbət açmışdır. Marinusun fikrincə məhz Proklus
xoşbəxtliyi həyatında əldə etmiş adam idi, bununla da o,
hər bir kəs üçün bir örnəkdir. Bu baxımdan o, hətta “kamil
insan” idi. Xoşbəxtliyi əldə etmək istəyən hər bir insan öz
həyatını Proklus kimi yaşamalı, mənəviyyatını fəlsəfə
üzərində qurmalı, ona təmənnasız yönəlməlidir.
Afina məktəbinin daha bir nümayəndəsi Kilikiyalı
Simplikius (yun. Σιμπλίκιος ὁ Κῐλίκιος, lat. Simplicius;
təxminən m. 490—560) olmuşdur. O, Platon və Aristotel
təlimlərinin bir mənşədən gəldiyini iddia edirdi. Onun
fikrincə bu filosofların fikirləri arasında fərq yalnız
sözlərdə və ifadələrdədir. Simplikius öz əsərlərində
Zenon, Empedokles, Anaksaqoras, Parmenides və bir sıra
başqa
qədim
filosoflardan
sitatlar
gətirmişdir.
Zamanımıza onun Aristotelin “Göy haqqında”, “Fizika”,
“Kateqoriyalar” əsərlərinə şərhləri gəlib çatmışdır.
Bundan başqa o, Yamblix və Epiktetus kimi filosofların da
əsərlərinin şərhçisi kimi tanınmışdır. (23)
Afina fəlsəfə məktəbinin sonuncusu skolarxı
(başçısı) Damaskius (yun. Δᾰμάσκῖός; təxminən m. 462 –
538) olmuşdur. O, Aristotelin bir sıra əsərlərinə şərhlər
yazmış, onları platonçu ənənələrinə uyğunlaşdırmışdır.
Bundan başqa onun “İlk başlanğıclar” kimi öz əsərləri də
olmuşdur.
Damaskius
neoplatonizmi
daha
da
təkmilləşdirmişdir. O, Vahidin haqqında hər hansı biliyin
əldə edilməsinin mümkünsüzlüyünü iddia edirdi. Onun
277
fikrincə insanlar onun barəsində yalnız öz fikirlərini irəli
sürə bilərlər. Ona görə də şeylərin yaranması barəsində
dəqiq bir fikir yürütmək mümkün deyildir. Onun
təlimində Vahid, Yamblixın fəlsəfəsində olduğu kimi ikiyə
deyil, üçə bölünür. Birinci Vahid mütləq, ikinci və üçüncü
Vahidlər isə nisbətən dərk olunmazdırlar. Sonra varlığın
vahidi olan monada ilə cütlük (diada) bir-birinə qarşı
qoyulur və bu qarşıdurma nəticəsində mahiyyət ortaya
çıxır. (16)
2.8.5. İskəndəriyyə məktəbi
Yeni-platonçuluğun İskəndəriyyə
məktəbinin ən
tanınmış
nümayəndələrindən
biri
onun
yaradıcısı İskəndəriyyəli Hierokles (yun. Ἱεροκλῆς, m. V-
ci yüzilliyin ikinci yarısı) olmuşdur. O, bir çox əsərlərin
müəllifi idi. Onlardan bəziləri günümüzə gəlib çatmışdır.
Bizə çatmış əsərlərin ən tanınmışları pifaqorçuların “Qızıl
şeyrlər” kitabına şərhlər və “Tale haqqında” əsərindən
fraqmentlərdir.
Hierokles artıq Xristianlığın çox geniş yayıldığı
dövrdə yaşamışdır. Ona görə də bəzi tədqiqatçılar hesab
edirlər ki, onun fəlsəfəsində bu dinin ilahiyyatı
neoplatonizm fəlsəfəsi ilə qarışmışdır. Ancaq, başqaları
bununla razılaşmış və iddia edirdilər ki, Hieroklesin
fikirləri Platon fəlsəfəsinin fərqli yorumudur.
Hierokles başqa neoplatonçulardan fərqli olaraq
birinci və hər şeydən uca olan İlk başlanğıcı dünyanın
yaradıcısı olan Demiurqosdan ayırmır və onları birlikdə
278
olan Tanrı kimi görürdü. Onun fikrincə maddə və dünya
da əbədi olmamış, onları Tanrı öz iradəsinin və xeyrinin
gücü ilə heç nədən yaratmışdır. Bu xristian ilahiyyatı ilə
uyğunlaşan məqamlardır. Ancaq, Xristianlıqdan fərqli
olaraq Hieroklesin Tanrısı hansısa anda dünyanı
yaratmamışdır. Dünya və maddə elə Tanrının özündədir,
onun təbiətinə uyğun hərəkət edir. Ona görə də yaradılış
əbədi olaraq hər zaman baş verir. Bu bir işlək orqanizmə
bənzəyir.
(17, 20-21)
Hierokles Tanrı tərəfindən qurulan qanunauyğunluq
(lat. providentia), tale və insan azadlığı problemləri üzrə
düşüncələri ifadə etmişdir. Providentia hər bir şeyə uyğun
olan yoldur. Tale isə bu yolda baş verən Tanrı hökmüdür.
Bununla belə insanın hökmündə olan şeylər də vardır.
Hierokles providentia, tale və insan azadlığı
haqqında söhbət açarkən Tanrının şərlə münasibətləri
(teodiseya) məsələsinə də toxunmuşdur. Əgər şər maddədə
və dünyadadırsa, onda onları yaradan Tanrı da ona
bulaşmış olur. Deməli, Tanrını təmizə çıxartmaq üçün bir
tərəfdən şərin özəl təbiətinin olması sübuta yetirilməlidir,
başqa tərəfdən isə onun var olmasının məsuliyyəti insan
üzərinə atılmalıdır. Tanrı dünyanı yaradıb və hər şey
onun qoyduğu qanunauyğunluğa tabedir. Belə olmasaydı,
onda dünyada düzən olmazdı. Ancaq bu o demək deyil
ki, şər də Tanrı tərəfindən yaradılmışdır. (17, 49-62)
Şərin təbiəti ikilidir: biri məruzqalan, digəri
törədiləndir. Məruzqalan şər xəstəlik, yaxınların itkisi, təbii
fəlakətlər kimi hadisələrdir. Bunlar həqiqi şərlər deyil,
çünki insan tərəfindən törədilmir, onun ruhuna ziyan
279
yetirmir (17, 49-62). Deməli, bunlar təbii axarla baş verən
hadisələrdir, hansı ki bunlara şər deyildirlər.
Həqiqi şər isə insan tərəfindən düşünülmüş şəkildə
törədilir (17, 49-62). Bu da ona verilmiş azadlıqdan irəli
gəlir. Azadlığı isə ona Tanrı vermişdir ki, o öz əməllərinə
görə sorumlu olsun. Deməli, insan taleyində onun
günahları və onlara görə cəzalar da vardır. Beləliklə, Tanrı
tərəfindən qurulmuş providensia insanı seçim qarşısında
qoyur, onun seçimi isə tale olur.
Hieroklesə görə Demiurqos və materiya arasında
iyerarxia vardır. Bunlar göy tanrıları, göy və yer
arasındakı tanrılar, tanrı iradəsinin carçıları olan demonlar
və insanlardır. Ruhların da iyerarxiası vardır. Ən
yüksəkdə ayüstü məkanının ruhlarıdır; sonra ayaltı, daha
sonra isə yerüstü və yerdə olan ruhlar gəlir. (18, 11-12)
Neoplatonizmin
İskəndəriyyə
məktəbinin
skolarxlarından biri Hipatia (yun. Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα,
m. 370 – 415) adlı bir qadın olmuşdur. Onun atası Teon
(yun.
Θέων,
335
–
405)
məşhur
İskəndəriyyə
kitabxanasının
sonuncu
başçısı
olmuşdur.
Onun
zamanında bu kitabxananın fəaliyyətinə imperator
fərmanı ilə son qoyulmuşdur. Teon Euklidesin
99
99
Euklides (yun. Ε
ὐκλείδης) – qədim yunan riyaziyyatçısı idi. Ruslar ona
Evklid (Эвллид) deyirlər. Onun ən tanınmış əsəri olan “Başlanğıclar”da
(yun. Στοιχεῖα, lat. Elementa) antik həndəsə və riyaziyyatın bütün
nailiyyətləri qələmə alınmışdır. Bu kitabla Euklides həmin elmlərin gələcək
inkişafına təkan vermişdir.
Dostları ilə paylaş: |