Soliqqa tortish
Yüklə 8,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| adolatninTtamoyllP
tamoyiliga muvofiq, soliqlar ja miyat tom onidan oqilona va adolatli deb tan olingan umumiy obyektiv qoidalarga binoan belgilanishi lozim. Adolatlilik tamoyili bir qancha 46 asosiy guruhdagi soliqqa tortish tamoyillariga boTinadi. Bulami ikki guruhga boTgan holda o ‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biri- dan farqlash lozim. Gorizontal adolat tamoyili daromad olishning turli sharoitlarida soliq toTovchilarga nisbatan soliqqa tortishning taxminan teng shartlarini qoTlashni ko‘zda tutadi. Vertikal adolat deganda, xo'jalik yuritishning birmun- cha ogTr sharoitlarida ishlayotgan subyektlar uchun soliqqa tortishning bir qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daro mad olish imkoniyatiga ega boTgan subyektlar uchun esa og‘irroq shartlarni qoTlash tushuniladi. Soliqlaming rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi tamoyil buzilishi mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari ish lab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ulami ishlab chiqarish bo'yicha soliqqa tortishda bir qadar imtiyozli shartlar yoki aksincha, vino-aroq va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri soliqlaming yuqori stavkalari belgilangan hollar ham boTadi. Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha yondashuvlar boTishi mumkin. Agar soliqlami to ‘plangan soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturla- ridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar toTasa, u holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘1 jam g‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yoTlami ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga ajratmalami toTovchilaming o‘zlari — avtomobil egalari naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni keng miqyosda amalga oshirishning iloji boTmaydi. Huquq-tartibotni mus- tahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riq- lashdan aniq ravishda kirn ko‘proq foyda ko‘rishini qanday qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sogTiqni saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlami aynan ulaming o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan boTmay di, albatta. Amaliyotda boshqacha yondashuv birmuncha kengroq qoTlaniladi, unga ko‘ra toTov qobiliyati tamoyili asos qilib olinadi: soliq toTovchining daromadi qanchalik yuqori boTsa, undan shuncha ko‘p miqdorda soliq undiriladi. Bu 47 gapning m a’nosi shuki, badavlat odamlar bepul maktab maorifi, milliy mudofaa, sogTiqni saqlash va boshqa sohalar uchun bir qadar yuksak iqtisodiy mas’uliyatni his etishlari lozim, chunki ular kam daromadlilarga nisbatan ko‘proq toTashga qodirdirlar. Aslini olganda, o‘ziga to ‘q kishilar ta Tim berish va xizmat ko‘rsatish yaxshiroq yoTga qo‘yilgan maktab va shifoxonalarni tanlaydilar. Bunday toTov qobiliyati konsepsiyasi AQSH soliq siyosatida keng tarqal- gan. Biroq amaliyotda soliqqa tortishning mazkur konsep siyasi tez-tez jiddiy qiyinchiliklarga duch kelib turadi. Yiliga 100 ming dollar daromad oladigan kishi yiliga 10 ming dol lar daromad oladigan kishiga nisbatan ko‘proq soliq toTashga qodir, degan fikrga qo‘shilish mumkin. Biroq bunda birinchi kishi ikkinchisiga qaraganda aynan necha baravar ko‘p sohq toTash imkoniyatiga ega, degan masala noaniqdir. Badavlat odam o‘zining daromadidan o‘sha hissani va mutlaq katta summani toTaydimi yoki soliq sifatida um um an ko'proq hissani toTaydimi? Afsuski, aniq bir odamning soliq toTash imkoniyatlarini oTchash uchun ilmiy asoslangan qandaydir usullar mavjud emas. Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsi- motdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon boTadi. Shuni ta ’kidlab o ‘tish o ‘rinliki, bu tamoyilni daro- m adlam i teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb tushunmaslik kerak. Qonun oldida tenglikka rioya etilishi, ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslan gan imtiyozlaming bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga birday ega boTishi kabi tenglik tamoyillari boTib, ular 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlaming ijtimoiy tizimida qat’i amal qilmogT lozim. Moddiy tenghk, ya’ni daromad- lar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadi- gan boTsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib boTmaydi. Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berish- lari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga moTjallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i za rur. 48 |