Soqrat araz güNDÜz turuz-Tebriz-2011 GİRİŞ

(Dilmancdan: Buradakı danışıqlarda biliyin, keçmişlərdə bildiklərimizin anılması kimi yozulması, mifik-mistik görüşlərlə bağlıdır. İnsanın düşünmək bacarığının necə yaranmasını sonacan anlaya bilməyən keçmiş insanlar ayrı-ayrı yozumlar düşünüb tapmağa çalışırdılar. Örnək üçün, Demokritə görə, insanın düşünməsi, onun yan-yörəsində gəzib-dolaşan ayrı-ayrı kabusların, bunları ona aşılamasından(pıçıldamasından) yaranır. Türkcəmizdə də bunun, bügünə gəlib çıxan izləri qalmaqdadır. Baxın, nəyisə öyrənməyə: anlamaq, nəyisə xatırlamağa isə: anmaq deməyimiz, eyni kökdən yaranan: “anmaqla”, “anlamaq” deyimlərinin ortada olması, bunu göstərmirmi?)

-Bunun doğruluğunu necə göstərmək olar, Kebet? – Simmiy danışığa qoşuldu – mən nəsə bunu unutmuşam, anlatsana bir.

-Bunun doğruluğu ən yaxşı onda görünür, - Kebet dedi,- birisindən nəyisə onun anlayacağı bir dildə soruşsan, bu sorğunu, yəni ondan nə istənildiyini düzgün olaraq çatdıra bilsən, onda o da istənilən sorğuya düzgün cavab tapıb deyə bilir. Oysa, öncədən bu kimsələrin qabında bilik də, onlardan soruşulanı düzgün anlamaq bacarığı da olmasaydı, onda sözün düzünü tapıb deyə də bilməzdilər. Bundan başqa, kimisə hansısa bir cızımın(çertyojun), habelə bunun təki başqa bir cızıqla yön göstərən bir nəsnənin qarşısına qoyub, onun bunları necə qavramasına göz yetirsən, bunun elə dediyimiz kimi olduğunu başa düşəcəksən.

-Bu deyilənlər sənin üçün yetərli deyilsə, Simmiy,- Sokrat dedi,- bax gör, indi mənim deyəcəyim başqa bir açıqlama başına batacaqmı? Sən, bilik deyilənin, anmaq deyiləndən törəndiyinə inanmaq istəmirsən, elə deyilmi?

-Yox, mən buna büsbütün inanıram, - Simmiy bu sözlə barışmadı.- Məni indi başlıca olaraq, bu anmaqla bağlı olan konu düşündürür. Kebet ağzını açıb bundan danışmağa başlayan təki, mən bu konudakı bildiklərimi andım da, sizinlə büsbütün anlaşıram da. Ancaq buna baxmayaraq, mənim üçün, sənin bu konuya necə yanaşmağını, onu necə araşdırmağını bilmək qat-qat önəmlidir.

-Mənimmi? İndi deyərəm,- Sokrat dedi.- Məncə burada, bizim anlaşa bildiyimiz ortaq bir düşüncəmiz vardır: yəni, insan nəyisə indi ana bilirsə, deməli o bunu qabaqcadan bilməli idi.

-Elədir.

-Onda gəlin yoxlayaq görək, biz başqa yönlərdə də ortaq düşüncəyə gələ bilərikmi, yəni, bilik—ancaq indi mən deyəcəyim kimi törənirsə, onda öyrəndiyimiz biliyə: öncədən bildiklərimizin anılması demək olarmı? İnsan birdən nəyisə görəndə, eşidəndə, habelə başqa duyğuları ilə qavrayanda, təkcə bu araşdırdığı nəsnəni tanımaqla qalmayıb, bunun ardınca başqa nəsnələrlə bağlı bildiklərini də anmağa başlayırsa, onda onun düşüncələrinin bu andakı anılarından(xatirələrindən) doğduğunu deyə bilərikmi?

-Bu necə ola bilər?

-Sənə bir örnək göstərim. İnsanı tanımaqla, liranı* tanımaq—bunlar başqa-başqa biliklər deyilmi?

-Sözsüz, belədir.

-Elə bilirəm, bu sənə artıq bəllidir, vurğunu olduğu kimsənin lirasını, bürüncəyini, habelə hansısa başqa bir andacını(yadigarını) görəndə, sevənlər hansı duyğuları yaşayırlar: onlar bu liranı tanıyan anda, gözlərinin qabağına bu liranın yiyəsinin görkəmi gəlir. Biz burada bayaqdan, öncədən bildiyini anmaqdan danışanda, elə bunu demək istəyirdik. Elə bunun kimi də, Simmiyi görənlər, o andaca Kebeti anırlar. Yəni, minlərcə belə uyğunluqlar tapıb, göstərmək olar.

-And olsun Zevsə, düz deyirsən, belə uyğunluqlar minlərcədir!- Simmiy dedi.

-Belə çıxır, bu sayaq durumların hamısı elə anmaqla bağlıdır,- Sokrat sözünün ardını dedi.- Ancaq mənə elə gəlir, burada ən başlıcası, artıq unutduğumuz, yoxsa da çoxdan görmədiyimiz nələrinsə anılmasıdır, buna nə deyirsən?

-Sənin dediklərin başdan ayağa düzdür.

-İndi isə mənə de görüm, atınmı, liranınmı çəkilmiş rəsminə baxıb, birdən hansısa insanı anmaq olurmu? Tutalım, Simmiyin rəsmini görüb, Kebeti anmaq ola bilərmi?

-Niyə də olmasın, ola bilər.

-Eləcə də, Simmiyin rəsminə baxıb, Simmiyin özünü də anmaq olur, deyilmi?

-Sözsüz, belə də olur.

-Bu dediklərimizdən o çıxmırmı, bir nəsnəyə baxıb, başqa nəsnəni anmaq, oxşarlıqdan da, oxşamazlıqdan da törənə bilər?

-Elədir.

-Oysa, biz nəyəsə oxşatdığımız bir nəsnəyə görə, başqa bir nəsnəni andığımızda, özümüzdən soruşmalı olmuruqmu: oxşatdığımız bu nəsnə, andığımıza bütünlükləmi, yoxsa tərsinə, yarımçıqmı oxşayır?

-Belə bir an olur.

-Onda bax gör, mən indi ardını düzmü araşdıracağam? Biz burada hansısa, özüylə tən gəldyinə inandığımız bir nəsnənin olduğunu deyirik, - mən burada hansısa dirəyin başqa bir dirəklə tən gəlməsindən, bir daşın o biri daşla tən gəlməsindən, habelə bu sayaq tay-tuşluqdan danışmıram,- mən nəyinsə, özü-özüylə tən gəlməsindən danışıram. Belə bir durumun olduğuna, biz inanırıq, yoxsa yox?

(Dilmancdan: Burada deyilən özü-özüylə tən gəlmə, nəsnənin özlüyünə(mahiyyətinə) çatması kimi anlaşılmalıdır, örnək üçün, deyilən hansısa söz: a)yalan ola bilər; b) yanlış ola bilər, yəni bütünlüklə yox, yarımçıq doğru ola bilər; c)bütünlüklə doğru ola bilər; Buradakı üçüncü deyilişə, sözün özü-özüylə tən gəlməsi demək olar.)

-And olsun Zevsə, inanırıq, buna necə inanmamaq olar?- Simmiy dilləndi.

-Biz bunun nədən belə olduğunu da bilirikmi?

-Çox gözəlcə, bilirik.

-Bu biliyi biz haradan alırıq? Bir az öncə dediyimiz nəsnələrdənmi? Tutuşduranda biri-birinə tən gələn dirəklər olsun, daşlar olsun, habelə başqa nəsnələr, biz onlara baxırıq, ancaq bu bizi hansısa başqa nəsnələri qavramağa yönəldir. Yoxsa, bu başqası dediyimizi sən burada seçib, ayıra bilmirsən? Onda gəl, bu duruma belə yanaşaq: biri-biriylə tən gələn dirəklər də, daşlar da, dəyişməz qaldıqları yerdəcə, birisinə onların biri-biriylə tən gəldiyi, başqa birisinə isə bunun belə olmadığı görünə bilərmi?

-Sözsüz, belə ola bilər.

-Onda özü-özüylə tən gələn nəsnə ilə necə,–sənə birdən elə gəlibmi, o, özü-özüylə tən deyil, yəni buradakı tən gəlmənin birdən sənə tən gəlməzlik kimi göründüyü olubmu?

-Belə bir çaşqınlığa düşdüyüm olmayıb, Sokrat!

-Demək belə çıxır,- Sokrat dedi,- nələrinsə öz aralarında biri-biriylə tən gəlməsi ilə, onların özünün özüylə tən gəlməsi ayrı-ayrı durumlardır.

-Yox, məncə, bu ola bilməz.

-Ancaq buna baxmayaraq, sən iki nəsnənin öz aralarında biri-biriylə tən gəlib gəlmədiyini ayırd eləmək üçün, onları bir-bir götürüb, özü-özüylə tən gəldiyi danılmaz olanla tutuşdurmalı olursan, düzdürmü?

-Bunu düz deyirsən,- Simmiy dedi.

-Özü də, tən gəlib-gəlməmələrini ayırd eləmək üçün tutuşdurduğumuz bu nəsnələr, biri-biriylə tən gələ də, gəlməyə də bilər, eləmi?

-Elədir.

-Bu elə də önəmli deyil,- Sokrat dilləndi.- Burada başlıcası odur, bir nəsnənin görünüşü sənə başqa nəsnəni andırırsa, bu onunla uyğunluğu olan da, olmayan da ola bilər,- bax biz öncədən bildiyimizi anmaqla, nələrisə qavrayırıq deyəndə, bu başa düşülməlidir.

-Sözsüz, elədir.

-Onda de görək,- Sokrat sözünün ardını gətirdi,- bu dediklərimiz: dirəklərlə, habelə bu sayaq başqa biri-biriylə tən gələn nəsnələrlə də, beləmi olur? Yəni, onlar öncə özü-özləri ilə tən gəldiklərinə görəmi, biz də onları biri-birinə tən sayırıq, yoxsa onların özü-özləriylə tən gəlməsində nəsə çatmadığından, başqası ilə bu sayaq tənləşməsinə gərək duyulur?

-Mənə elə gəlir, elə bu da çatışmır, özü də yetərincə,- Simmiy hay verdi.

-Onda bir anlığına gözünün önünə gətirsənə, birisi hansısa nəsnəyə baxıb, düşünür: “Mənim indicə gördüyüm bu nəsnə, tanıdığım başqa bir gercəkdən var olan nəsnəyə bənzəməyə çalışır, ancaq onunla tən deyil, ondan çox-çox geri qalır”. Onda biz belə düşünən adamın, indi gördüyü nəsnədən üstün olan o biri nəsnəni öncədən tanıdığına inanmalı deyilikmi?

-Sözsüz inanmaqdan başqa yolumuz qalmır.

-Çox gözəl. Elə isə, biri-biri ilə tən gələn nəsnələrə baxıb, özü-özüylə tən gələn nəsnələri anmağımız da, buna oxşamırmı?

-Doğrudan da belədir!

-Oysa, belə çıxır, biz öncədən, özü-özüylə tən gələn nəsnənin varlığını kəsinliklə(qəti olaraq) bildiyimizdən, sonradan, biri-biriylə tən gələn nəsnələrə baxanda belə bir düşüncəyə qapılırıq: bu nəsnələr ikisi də, özüylə tən gələn nəsnə təki olmağa çalışırlar, ancaq buna bütünlüklə çatmağı bacarmırlar.

-Düzdür.

-Ancaq biz elə buradaca, bununla da anlaşırıq, yəni belə düşüncəyə dalmağımız: görmə, toxunma kimi duyğularımızın yardımı ilə törənir. Mənim bu dediklərim, elə bütün başqa duyğularımız üçün də doğrudur.

-Elədir, bu dediklərin bütün duyğularımızda özünü göstərməkdədir, Sokrat. Ən azı, biz araşdırdığımız konunu özümüz öz baxışlarımızdan yayındırmayana kimi bu belə də olur.

-Beləliklə də, bizim duyğularımız belə bir düşüncəyə yol açır: yan-yörəmizdə ancaq duyğularımıza arxalanıb qavradıqlarımızın hamısı, özü-özüylə tənləşməyə çalışır, ancaq bu istəyinə sonacan çata bilmir, eləmi? Biz beləmi sayırıq, yoxsa yox?

-Belə saymaq düzgündür, başqa sayaq yox!

-Onda belə çıxmırmı yəni, biz görməyə, eşitməyə, bir sözlə duymağa başlamazdan qabaq, gərək necəsə də bu özü-özüylə tən gələnin varlığını biləydik—onun varlığını bilmədən, biz onunla tənləşmək istəyənlərin də nə istədiyini duya bilməzdik: indicə dediyimiz kimi, biz onların hamısının onunla tənləşmək istəyib, ancaq buna çata bilmədiklərini artıq bilirik.

-Elədir, Sokrat, dediklərimizdən elə bu da çıxır.

-Biz yer üzünə gəldiyimiz-doğulduğumuz anlardan başlayaraq, görə, eşidə, bir sözlə yan-yörəmizdəkiləri duya bilirikmi?

-Sözsüz bilirik.

-Onda belə çıxır, özüylə tən gəlməni, biz doğulmazdan öncə bilməliydik,- bu belə deyilmi yəni?

-Belə çıxır.

-Bu dediklərimi doğulana kimi də bilirdiksə, onları bilə-bilə bu yer üzünə gəlmişiksə, onda belə çıxır,- doğulana kimi, o sıradan elə doğulan andan başlayaraq- biz elə, nəsnələrin biri-biriylə tən gəlməsini, böyük, ya kiçik olmasını bilməklə yanaşı, başqa çoxlu biliklərimizin hamısını da bilə-bilə doğulmamışıqmı? Bu dediklərimizin doğruluğu təkcə tənləşmə üçün qalmayıb, eləcə də, özü-özlüyündə gözəl olan, özü-özlüyündə yaxşı olan, o sıradan: düzgünlük, qutsallıq(müqəddəslik) üçün də doğrudur, bir sözlə, bu doğruluğuna inandığımız sözlər, indiyəcən araşdırdığımız, soraqlayıb axtardığımız, “özü-özlüyündə gerçəklik” deyə “damğaladığımız” anlayışların hamısı üçün də yerinə düşür, özünü doğruldur. Ona görə də bunları bizim doğulmazdan öncə bildiyimizə söz belə ola bilməz.

-Doğrudur.

-Oysa biz, bir öyrəndiyimizi, artıq bir də unutmuruqsa, onda biz dönə-dönə doğulduğumuzda, bu biliklərlə doğulmalı, onları ömrümüzün sonuna kimi unutmamalıyıq da. “Bilmək” nə deməkdir? Bu, biliyi qazanmaq, onu sonacan itirməməkdir. Unutmaq deyəndə isə, yanılmıramsa, Simmiy, biz biliyin itirilməsini başa düşürük.

-Elədir, Sokrat, düz deyirsən,- Simmiy dedi.

-Elə isə, biz doğulanda, doğulana kimi bildiklərimizi unuduruqsa, sonradan duyğularımızın yardımı ilə, öncədən bildiklərimizi yenidən tapırıqsa, onda “öyrənmək”, məncə elə, öncədən bizim olmuş biliklərimizi geri qaytarmaqdan başqası deyil. Bunu isə, “anmaq” deyə adlandırmaqla biz ən düzgün olan sözü tapıb, işlətməkdəyik.

-Məncə də elədir.

-Elədir, buradan aydın olan bir də odur, insanın elə bir durumla üzləşməsi ola bilər, o, nəyisə görəndəmi, eşidəndəmi, habelə başqa duyğuları ilə qavrayandamı, bunun ardınca da bütünlüklə başqa bir nəsnəni düşünməyə başlasın, bu iki nəsnələrin oxşarlığına, yoxsa oxşamazlığına görə, öz unutqanlağını üstələyə bilsin. Beləliklə, yenidən bir də deyirəm, burada ikisindən biridir: birincisi, ola bilsin, biz hamımız özü-özlüyündə var olan nəsnələrin nə olduğunu doğulduğumuz gündəncə bilirik də, bu biliyimizi ömrümüzün sonuna kimi unutmuruq da, ikincisi, indi dediyimiz kimi, bunları ancaq anmaqla qavrayırıq, belə olanda isə öyrənmək demək, elə anmaq deməkdir də var.

-Doğru deyirsən, elə belədir də var, Sokrat.

-Sən bunlardan hansını seçərdin, Simmiy? Biz doğulduğumuz andan biliklərlə doğuluruq, yoxsa biz onları sonradan qazanırıq, yəni keçmişlərdə bildiklərimizi anmaq yolu ilə öyrənirik?

-Sözün düzü, bunlardan hansını seçəcəyimi anışdıra bilmirəm, Sokrat.

-Onda səndən bir söz soruşum, de görək, insan nəyisə bilirsə də, öz bildiyini sözə çevirib deməyi bacarır, ya yox?

-Sözsüz, o bunu bacarar, Sokrat,- Simmiy dedi.

-Demək, sən düşünürsən, bizim indi danışdıqlarımızı, elə hamı danışa da, açıqlaya da bilər, eləmi?

-Belə olduğunu düşünmək istərdim,- Simmiy duruxdu,- ancaq çox qorxuram, yarın(sabah) buçağ, yer üzündə, bunu hamıdan yaxşı bacaran kimsə, artıq bizim aramızda olmasın.

-Deməli, Simmiy, sən bunu hamının bacardığını düşünmürsən?

-Elədir, bu hamının bacaracağı bir iş deyil.

-Deməli adamlar, ancaq haçansa bildiklərini, ana bilərlər?

-Elədir.

-Yaxşı, onda bizim öpözümüzdəki bu biliklər haçan doğulur? Bu bizim insan görkəmində doğulmağımızdan sonramı olur?

-Sözsüz, yox!

-Demək, bundan öncə olur.

-Elədir.

-Belə çıxır, Simmiy, bizim öpözümüz, insan görkəmində üzə çıxmazdan öncə də, bədənimizdən ayrıca var olmuş, eləcə də bu çağlarında onun anlağı da olmuşdur.

-Elədir, ancaq bu da ola bilər, bu bilikləri biz doğulan anda, ıldırım kimi çaxıb keçən qısa bir sürədə alırıq, sənə elə gəlmirmi, Sokrat, bax biz indiyənəcən bu sürəc(zaman) deyiləni gözdən qaçırmışıq, onu bu götür-qoylarımızda, saya salmağı unutmuşuq.

-Qoy sən deyən təki olsun, arxadaş, onda de görək, biz onları hansı anda itiririk? Axı biz indicə səninlə, bu biliklərlə doğulmadığımızı anlaşdıq. Ola bilərmi, biz onları elə qazandığımız andaca da itirək? Yoxsa bunun, hansısa başqa bir anda baş verdiyini göstərə bilərsən?

-Yox, Sokrat, göstərə bilmərəm. Mən indicə çox boş bir söz dediyimi anladım.

-Onda, Simmiy, indi biz səninlə apardığımız araşdırmalarımızda belə bir yerə gəlib çıxmışıq: elə nəsnələr varsa da, sürəkli olaraq(həmişəlik) bizim dilimizin ucundadır, - mən, gözəllik, ərdəmlik, başqa bu sayaq,–duyğularımızın gücü ilə anladığımız gerçəkləri deyirəm, üstəlik bunların hamısının olduğunu biz doğulduğumuz andan biliriksə,- bu doğrudan da belədirsə, deməli, bu gerçəkliklər necə qaçılmaz(zəruri) olaraq vardırlarsa, öpözümüz də bu sayaq qaçılmazlıqla, bizim doğuluşumuzdan öncə var olur. Onların bu ilişkisi gerçəkdən, dediyimiz təki olmasaydı, onda bizim araşdırmamız da büsbütün başqa yöndə olmalı deyildimi? Demək, bu elə belədir də var, sadaladığımız gerçəkliklərin özü-özlüyündə varlığı ilə, öpözümüzün biz doğulmadan öncəki varlığı, biri-biriylə qırılmaz bağlı olan qaçılmazlıqlardır(zərurətlərdir), bunlardan biri olmasa, o birisi necə olardı?

-Mənə də elə gəlir, bunun belə olması doğrudan da bir qaçılmazlıqdır, Sokrat,- Simmiy dedi.- Bir də bizim qavramaq bacarığımız(mühakiməmiz), burada özünə nə gözəl sığınacaq tapmış olur: deməyəsən, sənin dediyin bu, özü-özlüyündə var olan gerçəkliklər də, öpözümüzün biz doğulmazdan öncə var olması da, biri-birindən beləcə asılı imiş! Məni deyirsənsə, artıq bunları bütün aydınlığı ilə anlamaqdayam: elədir, sənin dediyin bu nəsnələr,- gözəllik də, ərdəmlik də, elə başqaları da, nədənsə asılı olmadan, danılmaz olaraq, gerçəkdən vardırlar. Mənə bundan artıq tutarqalar gətirməyə gərək yoxdur.

-Onda Kebetlə necə olsun?- Sokrat soruşdu.- Biz onu da inandırmalı deyilikmi?

-Mən elə bilirəm, bu deyilənlər, onun üçün də yetərli olar,- Simmiy dedi,- ancaq deyəsən bu yer üzündə ondan tərsi, ondan sözəyatmazı da tapılmaz. Buna baxmayaraq, mən düşünürəm, o da bizim öpözümüzün doğuluşumuzdan qabaq var olduğuna inanasıdır. Ancaq biz öləndən sonra da, o var olacaq, yoxsa yox,- o sözünün ardını dedi,- Sokrat, sözün düzü, mən özüm də bunun doğruluğuna sonacan güvənmirəm. Bu konuda çoxluğun anışdıra bilmədiklərini dilə gətirən Kebetin də dediyi kimi, ölümdən sonra öpözümüzün yörəyə yayılıb yox olmayacağı, mənə elə gəlir, indiyənəcən də danılmaz tutarqalarla sonacan aydınlaşdırılmayıb. Özlüyündə, qoy lap öpözümüz, başqa bir yerdə yaransın da, biçimlənsin də, insan bədəninə yoluxmazdan qabaq var olsun da,- bütün bunlar, insan öləndən sonra, öpözün bədəndən ayrılıb yox olmasının, dağılmasının, yolunumu bağlayır?

-Sən düz deyirsən, Simmiy,- Kebet də onun sözünə qoşuldu. – Mən isə belə deyərdim: doğruluğuna inandırmaq istədiyimiz konunu, ancaq yarısınacan doğrulda bilmişik, yəni öpözümüzün biz doğulmazdan qabaq var olduğuna inanmaqdayıq. İndi qalır, onun bizim ölümümüzdən sonra da var olacağına inanmağımız, yəni onun doğulmazdan öncə var olduğuna indi necə inanırıqsa, ölümdən sonra da var olacağına, o sayaq inanmalıyıq, arxayın olmalıyıq. Yoxsa, inanmaq istədiyimiz doğru, yarımçıq qalacaq, bütünlüklə doğrulmayacaqdır.

-Onun bütünlüklə doğru olduğu elə indi də göz qabağındadır, ay Simmiy, ay Kebet,- Sokrat dedi,- bir az öncə anlaşdıqlarımızdan, bunların ikisinin də doğruluğu görünür, yəni bütün dirilərin, ölülərdən törəndiyini deməyimizdən elə bu çıxır. Bizim öpözümüz öncədən var olub, sonradan yaşama gəlmək üçün doğulursa, onda anlaşdığımıza görə, o qaçılmaz olaraq, ölümdən, ölümlüdən törənməlidir. Belə olanda o kəsinliklə, ölümdən sonra da var olmalıdır: yoxsa o bir də yenidən necə doğula bilərdi, onda diriliyin ölümlüdən törənməsi necə baş verə bilərdi? Deməli, sizin indi çək-çevirə saldığınız konunun doğruluğu artıq göstərilib. Ona görə də, mənə elə gəlir, sənin də, Simmiyin də, göz önündə olan doğruya göz yumub, dirəşməyiniz də, ancaq bununla bağlı ola bilər: sizin ürəyinizdə uşaqlarda olan təki bir qorxu vardır, sanasan, öpözümüz bədənimizdən ayrılanda külək onu alıb apara, səpib-dağıdıb-yox eləyə bilərmiş, - elə bil insan küləksiz gündə ölərsə, bu onun tufanlı gündə ölməyindən qorxusuz olacaqmış.

Kebet Sokratın bu sözlərini eşidəndə gülümsədi.

-Nə olar, Sokrat,- o dedi,- sən də bu qorxaqları toxtatmağa çalışsana. Öz aramızdır, deyəsən biz özümüz qorxaq deyilik, içimizdə bir kiçicik çağa oturub – bütün bunlardan qorxan da biz yox, odur. İndi sən də çalış, o çağanı inandıra biləsən, o da lap ağcaqayın ölümdən qorxan təki*, ölümdən üşənməsin, ürəyi üzülməsin.

-Mən bilən, onun bu qorxuluğunu götürmək üçün, gərək uzun-uzadı çalışıb, öpözünə yoluxmuş o çoru(yaman ruhu) qovub çıxarasan, - Sokrat dilləndi.

-İndi biz bunu bacaran o bilicini haradan tapaq, ay Sokrat, sən də bu gün bizdən ayrılıb gedirsən?

-Yunan Ölkəsi çox böyükdür, Kebet, bunu məndən başqa da bacaran kimsələr tapılar. Bundan başqa, yunanlardan özgə də neçə-neçə xalqlar var bu yer üzündə! Görünür, bunu bacaran o bilicini tapa bilmək üçün, sizlərə onların hamısına baş vurmaq gərəkəcək, bu yolda axçanıza, əməyinizə qızırqanmayın, axça yatırmağa bundan da çox yarayan nəyinsə olduğunu düşünməyin. O bilici kimsəni elə öz aranızda da axtarın: mənə elə gəlir, anında-sonunda bu işi sizin özünüzdən yaxşı bacaracaq birisini tapa bilməyəcəksiniz də.

-Biz elə sən dediyin kimi də eləyərik, Sokrat, - Kebet dedi.- Ancaq indilikdə bu sənin ürəyincə olacaqsa, onda gəlsənə bu konunu araşdıranda harada dayanmışdıqsa, oradan başlayıb, ardını danışaq.

-Niyə də ürəyimcə olmasın, gəl danışaq.

-Çox gözəl.

-Məncə, indi bizim öz qarşımızda belə bir sorğu qoymağımız çox da yerinə düşərdi,- Sokrat dedi.- Nəsnələrin dağılması, yox olması, tükənməsi, onlardan hansılarının uğrağında(taleyində) vardır, yəni dağılmaq deyilən olay, hansı nəsnələri tükəndirə, yoxluğa sürükləyə bilir, hansı nəsnələrin isə bundan qorxub-çəkinəcəyi yoxdur? Bundan sonra isə, öpözümüzün bu nəsnələrdən hansılarının sırasına qatıldığını öyrənib, özümüz üçün bunu aydınlaşdırmağa çalışmalıyıq: öpözümüzün uğrağından yana qorxmağa dəyər, yoxsa onun gələcəyinə arxayınlıqla baxa bilərik.

-Elədir, məncə, sən araşdırmalarımızı düzgün yönəldirsən.

-Dağılmağa uğrayan bütün nəsnələrin öz yaranışlarına görə, birləşik(üzvi), qarmaşıq(mürəkkəb) olduqlarını düzgün saymaq olarmı, yəni, onlar yaranışlarında nələrdən qurulmuşdularsa, dağılanda da elə onlara ayrılırlar, elə deyilmi? Hansısa nəsnənin bu uğraqdan qaça bilməsinin ancaq bir yolu var: gərək bu nəsnə birləşik(üzvi) quruluşlu olmasın, eləmi?

-Elədir, məncə, burada sən dedyindən başqa bir yol yoxdur,- Kebet dilləndi.

-Belə düşünmək olar, birləşik olmayan nəsnələr—haçansa dəyişməyən, pozulmayan, əskilməyənlərdir, ancaq hansısa sürəcdə dəyişən, özlüyünü olduğuğu kimi saxlaya bilməyən nəsnələr isə,- birləşik olanlardır.

-Məncə də elədir.

-Onda gəl, bir az öncə dediklərimizin üstünə qayıdaq. Bizim indi araşdırdığımız gerçəkliklər özlükcə(mahiyyətcə)—hansısa sürədə dəyişirlər, yoxsa onlar sürəkli olaraq dəyişməz qalırlar? Özü-özüylə tən gələn, özü-özülüyündə gözəl olan, bir sözlə özü-özlüyündə var olan gerçəkliklərin hamısı, hansısa dəyişikliyə uğrayırlarmı? Yoxsa bu gerçəkliklərdən istənilən birisinin ancaq bircə görünüşü olur, yəni özü-özlüyündə var olmaqlarıyla, sürəkli olaraq dəyişməz qalırlar, bir görkəmdə gözə çarpırlar, haçansa, hansısa duruma görə, ən kiçik dəyişikliyə belə uğramırlar?

-Onlar dəyişməz də, bir görkəmli də olmalıdırlar, Sokrat,- Kebet dedi.

-Onda biz bu yaşamda üzləşdiyimiz çoxsaylı, gözəl sayılan nəsnələrə necə yanaşmalıyıq, tutalım, gözəl insanlar, gözəl atlar, geyimlər təki, gözəlliyə tən gəldiyi, eləcə gözəl olduğu deyilən, qısaca desək, özü-özlüyündə var olan gerçəkliklə tutuşdurulan bu nəsnələrə nə ad verməliyik? Onlardamı dəyişməzdirlər, yoxsa tərsinə, istər özü-özlüyündə var olan gerçəkliklərlə, istərsə də biri-biriylə tutuşdurulanda, onların bir anlığına belə, dəyişməz olmadıqları üzə çıxır?

-Sən burada da sözün düzünü deyirsən,- Kebet dedi,- onlar bircə anlığına da dəyişməz qalmırlar.

-İndi isə mənə de görüm, biz bu dəyişən nəsnələrə əlimizlə toxunur, onları gözümüzlə görür, habelə başqa duyğularımızın yardımı ilə onları duymağı bacarırıqsa, dəyişməz olanları isə ancaq düşüncələrimizlə qavraya biliriksə,—onda bu ikincilərin, gözəgörünməz, biçimsiz(formasız) olduqları üçün belə olmurmu?

-Bütünlüklə doğru deyirsən!

-Beləliklə də biz səninlə anlaşıb, iki türlü varlığın olduğunu tapırıq: gözlə görünən, bir də gözəgörünməz.

-Sözünə qoşuluram.

-Gözəgörünməz, bütünlüklə dəyişməz, gözlə görünən isə, ara vermədən dəyişəndirmi?

-Buna da qoşuluram.

-Ardına baxaq,- Sokrat dedi.- bizim varlığımızda yer tutanlar–bədənimizlə, öpözümüz də, bu iki varlıq türlərinin içindədirmi?

-Sözsüz, belədir.

-Bədənimiz bunlardan hansına yaxındır?

-Bunu bilməyən bilsin, sözsüz, gözlə görünənə.

-Öpözümüz necə? O, gözlə görünəndir, yoxsa gözəgörünməz?

-Gözəgörünməzdir, ən azından insanlar üçün belədir.

-Biz bayaqdan, sürəkli olaraq, insan üçün nələrinsə gözlə görünən, nələrinsə gözəgörünməz olduğunu danışmaqdayıq! Yoxsa sən bu gözlə görünənlə, gözəgörünməzin, insandan ayrı bir varlıq üçün belə olduğundan danışırsan?

-Yox, mən bunların ancaq insan üçün belə olduğunu deyirəm.

-Onda öpöz üçün nə deyə bilərik? Onu görmək olar, yoxsa yox?

-Olmaz.

-Demək, onun görkəmi(şəkli) yoxdur?

-Elədir.

-Deməli, bədənlə tutuşduranda öpöz görükməyəndir, öpözlə tutuşduranda isə bədən—görükəndir, eləmi?

-Sözsüz, elədir.

-Biz demirdikmi, öpöz bədəndən yararlanmaqla, yəni görməyə, eşitməyə, habelə bu kimi duyğulara arxalanmaqla, nəyisə araşdıranda(bədənin gücü ilə araşdırmaq, elə duyğuların gücü ilə araşdırmaq deməkdir), onda bədən öpözü ara vermədən dəyişən nəsnələrə sarı çəkir, bunlarla uğraşanda isə öpöz düz yoldan çıxır, azır, özünü itirir, dəngəsi(tarazlığı) pozulub, içkili adamlar sayağı addımlayır.

-Düzdür, biz bunlardan danışmışdıq.

-Ancaq öpöz haçan bu araşdırmalarını, özü-özlüyündə var olmasına, yəni özlüyünə(mahiyyətinə) arxalanıb aparırsa, bütün nəsnələrin arılı-durulu, sonsuz, ölümsüz, dəyişməz olduğu yerə sarı yönəlir, o, özü-özünə qapanmaqla, yolunu bağlayan bədən çəpərini adlayıb, özü kimi olanlara,–özü-özlüyündə var olan gerçəkliklərə sarı irəliləyir. Bu baş tutunca, öpöz öz çaşqınlıqlarından qurtulur, onun,–dayanıqlı, dəyişməz nəsnələrlə sürəkli qovuşması başlayır, bu andan başlayaraq onun özünün də elə, qovuşduqları ilə birliyi, tənləşməsi başlayır. Onun bu durumunu biz qavrama adlandırırıq, düzdürmü?

-Çox düz deyirsən, Sokrat! Düzü, sən olduqca gözəl danışırsan!

-Onda gəl, bir də geri qayıdıb baxaq: öpöz hansı türlü gerçəkliyə ən yaxındır, ötənlərdə dediyklərimizin üstünə indi dediklərimizi də gəlib araşdırsan nə alınır?

-Mənə elə gəlir, Sokrat,- Kebet hay verdi,- istənilən kimsə, deyərdim lap ən geridə qalmış başıboş birisi belə, bu yolla getsə, ona da aydın olmalıdır, öpöz sözsüz, dəyişənə yox, dəyişməz olana qatılır.

-Bədən necə?

-Bədən dəyişilənə qatılır.

-İndi gəl, bu konuya başqa bir yöndən yanaşaq. Öpözlə bədənin bir yerdə olduğu sürədə, təbiət bədənə,–öpözə boyun əyib, ona qulluq eləməyi tapşırır, öpözə isə–bədənə buyuruq verib, onun üstündə böyüklük eləmək bacarığı verir. Bax bunu anlayandan sonra, indi de görək, burada onlardan hansı tanrıların ölümsüzlüyünə, hansı dirilərin ölümlüyünə yaxın olur? Sənə elə gəlmirmi, tanrısallıq(ilahilik), buyuruqlar vermək, böyüklük eləmək üçündür, ölümlülük isə, boyun əymək, qulluq göstərmək üçün yaradılıb?

-Məncə, elədir.

-Yaxşı, öpöz bunlardan hansına uyğundur?

-Aydındır, Sokrat: öpöz tanrısallığa, bədən isə ölümlüyə uyğundur.

-Gəlsənə, bir anlıq bu konunun üstündə düşünəsən, Kebet, indiyənəcən araşdırdıqlarımızdan belə bir sonucun çıxdığını demək düzgün olardımı: tanrısallığı(ilahiliyi), ölümsüzlüyü, bitkin anlaqlığı, görünüşsüzlüyü(şəkilsizliyi), dağılmazlığı, dayanıqlığı, dəyişməzliyi ilə, öpözümüz—özü-özlüyündə var olanlara büsbütün uyğundur, bunun tərsinə olaraq, insansallığı(insaniliyi), ölümlüyü, yarıtmaz anlaqlığı, çoxgörünüşlüyü, dağılanlığı, çürüyənliyi, dayanıqsızlığı, dəyişkənliyi ilə, bədənimiz—özü-özlüyündə var olanlara büsbütün uyğun gəlmir. Buna qarşı deyiləcək bir sözümüz varmı, istəkli Kebet?

-Yox, belə bir sözümüz yoxdur.

-Bu belədirsə, onda bədənimizin dağılıb gedənlə, öpözümüzün isə dağılmazlıqla bağlı olduğu ortaya çıxmırmı?

-Elədir, başqa necə ola bilər?

-Elə bilirəm, bu da sənin gözündən yayınmayıb, insan öləndən sonra onun görünən kəsiminin—bədəninin, gözəgörünənlərə uyğun olanının, bir sözlə onun ölüsünün, dağılması, çürüməsi, yox olması, bir anın içində baş vermir, insanın ölümü bədəni üzülməmişdən, bir də ilin yaxşı bir çağında baş vermişsə də, onun ölüsü də olduqca uzun bir sürədə saxlana bilir. Bundan başqa, yaxşıca qaxac edilmiş, habelə Misirlilər sayağı mumyalanmış insan ölüsü, az qala sonsuza kimi qorunub saxlana bilir. Eləcə də, bədən çürüyəndə—sümüklər, vətərlər habelə bunun təki bir sıra üyələri(üzvləri), çox uzun sürədə aşınmırlar. Düzdürmü?

-Elədir.

-Onda gözəgörünməz olan bu öpöz,- adıuca, arınmış, gözəgörünməz yerlərə gedib çıxmaq diləyi ilə yola çıxırsa, bütün yaxşılıqların qaynağı, o sıradan ən böyük bilgə olan, Aid deyilən bir tanrının yanına üz tutursa,- tanrının istəminə görə, mənim də öpözüm, yaxınlarda ora getməli olacaq,- yəni bir az öncə necə yüksək bir varlıq olduğunu anışdırdığımız bu öpöz, bədəndən ayrılan kimi, doğrudanmı, çoxlarının inandığı təki, bir andaca dağılıb, yox olub gedə bilər? Yox, arxadaşlarım, Kebetlə, Simmiy, bu belə olası deyil, gəlin mən sizə deyim, bu necə olur. Tutalım, öpöz bədəndən ayrılanda ondan bütünlüklə arınmışdır, özü ilə bədənlə bağlı olan nəsə götürməmişdir, yəni bütün ömrü boyu, bilərəkdən, bədənlə ilişkilərdən qaçınmış, özünü onlardan qorumuş, bir sözlə özü-özünə toparlanmış, sürəkli olaraq bunun üçün çalışıb-çabalamışdır, başqa sözlə desək, doğruçu fəlsəfə yoluna qoşulub, ölümü yüngüllüklə, toxdaqlıqla qarşılamaq üstünlüyünə çatmışdır. Yoxsa, sizcə buna, özünü ölüm üçün yetişdirmək demək olmaz?

-Sözsüz, demək olar.

-Belə öpöz, onun özü təki, gözəgörünməz, tanrısal, ölümsüz, gerçək olan yerlərə gəlib çıxınca, burada ağgünlüyə çatır, sapqınlıqdan, qanacaqsızlıqdan, qorxudan, qaba istəklərdən, insanda ola biləsi bütün yamanlıqlardan biryolluq qurtulur,- gizlin bilgilərdən soraq verənlərin deməsinə görə,- sonsuzlara kimi tanrıların arasında yurd salır. Biz indicə anışdırdığımızı beləmi deməliyik, Kebet, yoxsa yox?

-And olsun Zevsə, elə belə də deyilməlidir,- Kebet dedi.

-Onu da düşünürəm, birdən öpöz bədəndən ayrılmazdan öncə alçalmışsa, pozğunlaşmışsa, yəni sürəkli olaraq bədənlə ilişkidə olmuşsa, onun istəklərinə uymuşsa, onun vurğunu olmuşsa, büsbütün onun düşkünlüklərinə qapılıb, artıq bədənlə bağlı olmayan bütün nəsnələri yalan sayırsa, - yəni, duymaq, görmək, içmək, yemək, qadınla yaxınlıq eləmək kimi nəsnələri doğru sanıb, gözəgörünməz, biçimsiz(şəkilsiz), ancaq anlaqla, fəlsəfə ilə qavrana biləsi nəsnələri isə sevmirsə, onlardan qorxursa, ürkürsə,- necə bilirsən, belə bir öpöz bədəndən,–arınaraq, özünə yiyəlik eləmək bacarığı qazanaraq, ayrıla bilərmi?

-Yox, bu olası deyil!

-Mən düşünürəm, bu öpöz bütünlüklə, bədəni özünə hopdurmuş bir durumda olacaq: bədənlə ara verməyən bağlılıq, ilişkilər, sürəkli olaraq onun qayğılarını çəkmək, bu öpözü bədənlə büsbütün qaynayıb-qarışdırmışdır.

-Düzdür.

-Bədən isə, arxadaşım, əti-qanı, ağırlığı, torpağa bağlılığı, görünüşü olan varlıqdır. Buradan aydın deyilmi, öpöz də bədənlə qaynayıb qarışanda ağırlaşacaq, bu ağırlaşma onu yenidən geriyə, görünən varlıqların sırasına çəkib aparacaqdır. Aid deyilən gözəgörünməzlikdən qorxub-çəkincəkliyin doğurduğu bir çaşqınlıqla da bu öpöz, gorda da dinclik tapa bilmir, gor evlərinin(qəbirlərin) arasında döyükə-döyükə sülənir,—bir də onda görürsən oradan keçənlər, hansısa kölgələri, qarabasmaları gördüklərindən danışmağa başlayırlar. Bu qarabasmalar elə bədənlərindən arınmamış ayrılan öpözlərdir də var; onlar gözəgörünməzliyə qovuşa bilmədiklərindən də onları gözlə görmək olur.

-Elədir, Sokrat, oxşayır, elə sən deyən kimidir.

-Oxşayır yox, çox oxşayır, Kebet. Sözsüz bu öpözlər yaxşıların yox, yaman adamlarınkıdır: onlar keçmişdəki öz alçaq yaşamlarına görə də, gor evlərinin arasında beləcə azıb-tezib sülənməyə uğraşıblar, onların bu süləncəkliyi isə, ayrılmaq istəmədikləri keçmiş oynaşlarına–bədənlərinə qayıdıb, yenidən onlarda qandallanmaqla bitəcəkdir. Bu qandallar isə görünür, onların ötən ömürlərində alışdıqları öyrəncələrindən—düşkünlüklərindən düzəldilmişdir.

-Sən hansı öyrəncələri deyirsən, Sokrat?

-Bax, tutalım, kimsə qarınqululuğa, qadın düşkünlüyünə, içkiyə qurşanıb, özünü bunlardan qorumayıbsa, onun öpözü çox ola bilsin, eşşəyə, habelə bunun kimi heyvanların birinə keçsin. Yoxsa, sənə belə gəlmir?

-Elə bilirəm, bu ola bilər.

-Kimsə öz ömrünü, əyriliklə, yaramazlıqla, yırtıcılıqla keçirib, onun öpözü çox ola bilsin, qurda, qırğıya, ya da elə quzğuna keçsin. Yoxsa belə öpözlərin başqa bədənlərə keçəcəyini sanmalıyıq?

-Nə danışırsan!- Kebet dedi.- Sözsüz elə sən sadaladıqlarına da keçməlidir.

-Onda mənə elə gəlir, artıq büsbütün aydın olur, kim öz ömrünü necə yaşayıbsa, ölümündən sonra da buna uyğun olan payını alacaqdır.

-Bundan da aydın nə ola bilər!

-Onların arasında ən ağgünlüləri isə, ən yaxşı yerlərə köçüb gedəcəklər,- bunlar öz yurdu, eli üçün, yaxşılıqlar eləməyi bacaranlardır: onların gördükləri işlərinin adı isə, qanacaqlılıq, düzgünlükdür, ancaq bir iş də var, onların bu üstünlüyü, fəlsəfənin yardımı olmadan, yalnızca törələrin(adət-ənənələrin), ata-babadan qalma öyrəncələrin(vərdişlərin) yerinə yetirilməsindən doğmuşdur.

-Bu adamları nədən belə ağgünlü sayırsan?

-Deyim biləsən, onların öpözləri, ola bilsin yenidən, ellikcə əməyə qatlaşan, dinclik, barış içində yaşayan bir soya: arılara, qarışqalara köçsünlər, çox da ola bilər, yenidən insan soyuna qayıdıb, ölçü-biçi gözləməyi bacaran adamların sayını artırsınlar.

-Bu da ola bilər.

-Ancaq, filosof olmayan, sonacan arınmayan, öyrənməyə, anlamağa çalışmayan kimsələrdən biri də, tanrıların soyuna qoşulmaq uğrağına yetə bilməyəcəkdir. Ona görə də, istəkli arxadaşlarım, Simmiylə Kebet, doğruçu filosoflar bədənin bütün istəklərindən əl çəkirlər, bərk dayanıb, bu istəklərin onların üstünə ayaq almasına yol vermirlər, ancaq öz qazanclarını güdən çoxluq kimi yaşamağı özlərinə sığışdırmırlar, yəni yaşamın ağırlıqlarından, yoxsulluqdan qorxub çəkinmirlər, onlar hamıya ağalıq eləyə bilmək düşkünlüyünə, özünəvurğunluq yekəbaşlığına qapılanlar təki, adlarını batıracaqlarından, saya salınmayacaqlarından da qorxub çəkinmirlər, bu da onların, bütün yanlış, yaramaz umdulardan qoruna bilmələrinə görədir.

-Axı başqa bir yaşam onlara yaraşmazdı da, Sokrat!- Kebet hayqırdı.

-Elədir, yaraşmazdı, and olsun Zevsə. Kim öpözünün qayğısına qalır, ancaq bədənini yemləməklə ömrünü sovuşdurmur, o da bu düşkünlüklərdən qurtula bilir. Başqaları hara getdiklərini bilmədən yürüyürlər, ancaq fəlsəfəylə uğraşanların öz yolları olur: onlar artıq fəlsəfəyə sayğısız yanaşmağın yolverilməzliyini anlamışlar, onun çağırdığı, özüylə tənləşib özgürlük qazanmaq, arınmaq yolunu tutub gedirlər, bu yolun hara aparıb çıxaracağı da onları qorxutmur.

-Bu necə olur, Sokrat?

-İndi deyərəm, bilərsən. Doğru olanı anlamağa çalışan adamlara yaxşı bəlli olan bax budur: onların öpözlərinin fəlsəfəyə sığındığı ilk çağlarda, bu öpöz bədənlə qırılmaz tellərlə bağlı olub, ona yapışıb, ayrıla bilməyəcək bir durumda olur, ona görə də öpöz bu anlarında varlığı özü-özlüyündə yox, ancaq bədənin yol verdiyi kimi qavraya bilir, sanasan, yan-yörəsinə, qazamatın barmaqlıqları arasından baxır, ona görə də qanmazlıq bataqlığında çabalayaraq, onun kirinə-pasağına bulaşır. Bu qazamatın yaratdığı qorxunc sıxıntını fəlsəfə belə görür: öz düşkünlüklərinin tutqusunda olan kimsə, istənilən qoruqçudan da qat-qat artıq ayıq-sayıqla, özünün bu dustaqlığının keşiyini çəkir. Beləliklə də fəlsəfəyə sığınan, doğruluğu anlamağa yönələn adam, öz öpözünün hansı durumda olduğunu çox yaxşı bilir, bunu bildiyindən də, öpözünü bədəninin dustaqlığından qurtarıb özgürlüyə yönəldən öyüdlərə qulaq kəsilir, bununla yanaşı, gözlə gördüklərinin, qulaqla eşitdiklərinin, eləcə də başqa duyğuları ilə qavradıqlarının, aldanışlarla dolu olduğunu açıq-aydın bilir, onlardan haracan bacarırsa ayrılmağa, onların göstərdikləri qulluqdan qaçmağa çalışır, özü-özünə toparlanıb, özümləşmiş öpözünün yönətimi ilə, ancaq özünə inanmaq yolunu tutur, yəni, özü-özlüyündə var olanların doğruluğuna inanır, özü də yalnız özü-özüylə tənləşəndə, - özümlü olduğu çağlarında, qavradıqlarını doğru sayır, öpözünün anlatdığı gözəgörünməzlikləri gerçək sayıb, bütün başqa araşdırmalarla, yəni, duymaqla, görməklə qavranılanları isə doğru saymır. Bax doğruçu filosof, könüllü olaraq uğraşdığı bu özgürlüyə qovuşmaq üçün də, bütün insanca olan sevinclərdən, umdulardan, diləklərdən, qüssələrdən, qorxulardan, gücü çatanacan qurtulmağa çalışır, o artıq bütün dərinliyi ilə anlayıb bilir: kimsə çox bərk sevinirsə, qüssələnirsə, qorxursa, habelə hansısa düşkün istəklərə qapılırsa, o, gözlənilən, olağan(adi) bir yamanlıqlarla üzləşir,- örnək üçün, ağrınır(azarlayır), özünün yaramaz istəklərinin düşkünü olur, habelə bunun kimi,- ancaq bundan da qat-qat pisi, bu dediyimiz duyğulara qapılan anlarında, onun özünün də baş aça bilmədiyi, çox böyük bir yamanlıqla üzləşməsidir.

-O hansı yamanlıqdır, Sokrat? – Kebet soruşdu.

-Bax beləsi: elə bir kimsə tapılmaz, onun öpözü güclü sevincəmi, qüssəyəmi qapılanda, o, bu durumunu doğuran olayı bütün aydınlığı, bütün dolğunluğu ilə anladığını düşünməsin, özlüyündə isə, belə deyil. Məncə, sən mənimlə anlaşarsan, bu sayaq çox qatı duyğuları doğuran olaylar gözəgörünəndir, yəni yarımçıqdır.

-Lap artıqlaması ilə, anlaşıram.

-Bununla necə, anlaşırsanmı: bax elə bu durumda da bədən öpözü bərk-bərk özünə çəkib, bağlayır?

-Anlamadım, bu necə olur?

-Bax beləcənə: istənilən qatı bir sevinc də, qüssə də, sanasan bir çüy(mismar) kimidir, buna görə də öpözü dəlib keçir, bədənə bərkidir, onunla birləşdirib, bədənin doğru saydıqlarına inanmağa sürükləyir. Bədənin baxışına, seçiminə(zövqünə) uyğunlaşan öpöz isə, mənə elə gəlir, onun yönümünə, öyrəncələrinə də bağlanmış olur, Aidə yollananda da bədəndən arına(təmizlənə) bilmir—bədənin ağır yükü onu arxaya dartır, o da geri dönüb, yenidən hansısa başqa bir bədənə köçür, əkilmiş taxıl sayağı yenidən cücərməyə başlayır. Beləliklə də o, özünün tanrısallıq, arınmaq, özüylə tənləşmək uğrağına(taleyinə) yetişə bilmir.

-Düzdür, Sokrat, çox düz deyirsən,- Kebet dedi.

-Buna görə də, Kebet, özünə yiyəlik eləmək də, kişilik də, insanlığa yaraşan bir anlağa çatmaq üçün əməyə qatlaşan kimsələrin payına düşür, yoxsa bu, çoxluğun gözə soxmağı sevdiyi birilərinin deyil. Yoxsa sən belə düşünmürsən?

-Yox, nə danışırsan!

-Hə bax, filosofun öpözü də indi biz dediyimiz təki anlamaq yolunu tutub gedir, ancaq elə fəlsəfəni quruca oxuyub öyrənməyin onun öpözünü özgürləşdirəcəyini sanmır, fəlsəfəni biləndən sonra, Penelopanın* toxunduqca qurtarmaq bilməyən parçası təki, bitib tükənmək biməyən insanlıq sevinclərinə, qüssələrinə, istəklərinə qapılıb, yenidən özünü qandallamır. Dərin bir toxdaqlıq içində, ara vermədən, öz anlağının yönətimində olan, doğruluğu, tanrısallığı(ilahiliyə), dəyişməzliyi əkib bəsləyən, onları öz yeməyinə çevirən öpöz, yaşadığı bədən diri olduqca yalnız belə yaşamağa üstünlük verir, o öləndən sonra isə özünə doğma bildiyi soydaşlarının yanına köçüb, insan qaragünlüyündən biryolluq qurtulur. Belə yeməklər yeyib, belə bir ömür sürə bildiyinə görə də, ay Simmiylə, Kebet, onun hansısa yaramazlıqla, gözlənilməzliklə üzləşəcəyindən qorxub çəkinəcəyi olmur, o sıradan bədəndən ayrılandan sonra, yerlə bir olmaqdan, küləklə dağılmaqdan, gedər-gəlməzə yollanıb, biryolluq yoxluğa kömülməkdən də üşənmir.

Sokratın bu sözlərindən sonra ortalığı çox uzun sürən bir susqunluq qapladı. Bizim çoxumuzun da, elə onun özünün də indicə deyilmiş sözlərin üstündə dərin düşüncələrə daldığı açıq-aydın görünürdü. Çox sonra, Kebetlə Simmiyin öz aralarında yavaşdan nəsə pıçıldaşdıqları eşidilməyə başladı. Sokrat bunu sezib, onlara üz tutdu:

-Nə olub yenə? Siz doğrudanmı bu deyilənləri yetərli saymırsınız? Sözsüz, bu dediklərmizə başdan ayağa, bir də dərindən-dərinə baxsaq, yenə də az inandırıcı görünən, ağır qavranılan yerlər tapmaq olar. Yox, sizin danışığınız bütünlüklə ayrı bir konudadırsa, deyəcək bir sözüm yoxdur. Birdən, anlaşılmazlığınız bizim konuya görədirsə, onda utanmayın, öz baxışlarınızı açıb-töküb ortaya qoyun, demək istədiklərinizin inandırıcı olduğunu düşünürsünüzsə, məni də bu danışığınıza qoşun, ola bilsin, mənim yardımımla demək istədiklərinizi bir az da yaxşı araşdıra bilərik.

Onda Simmiy dilə gəldi:

-Sokrat, nə düşündüyümüzü olduğu kimi sənə deyəcəyəm. Biz lap çoxdan bir çaşqınlıq içindəyik, ancaq bunu səndən soruşmağı biri-birimizin üstünə atırıq, qorxuruq birdən sözümüz sənin könlünə toxuna,–sözün düzü, bu ağır günündə sənin ürəyini yaralayacağımızdan çəkinirik.

Sokrat yüngülcə gülümsünüb dedi:

-Ah, Simmiy, Simmiy! İndi düşdüyüm durumu qaragünlük saymadığıma özgələrini inandırmağın necə ağır bir iş olduğunu bilirdim, ancaq mən deyəsən siz arxadaşlarımı da buna inandıra bilməmişəm, ona görə də sizə elə gəlir, sanasan, mənim bugünkü günüm, qalan bütün ömrüm boyu yaşadığım günlərimdən ağır imiş! Siz doğrudanmı mənim Qu quşundan da az uzaqgörən olduğumu düşünürsünüz, bu quşların ölümün yaxınlaşdığını duyan kimi, ömrü boyu oxumadıqları çox gözəl bir şərqi qoşub, uca səslə oxuduqlarını bilirsiniz: onlar qulluğunda olduqları tanrının byuruğuna gedəcəklərinə görə, belə ürəkdən sevinirlər. İnsanlar isə özləri ölümdən bərk qorxduqlarına görə, Qu quşlarının adına uydurma söz çıxarırlar, onların deməsinə görə, sanasan, Qu quşları öz ölümlərinə ağı deyirlər, sən demə ölümqabağı onların ürəyini sıxan qüssədən sarsılıb, bu şərqini qoşurlar. Bu yarımçıq anlaqlı adamlar bunusada başa düşmürlər, yer üzündə bir quş da olsa belə, aclıqdan, soyuqdan, habelə bunun təki sıxıntılardan şərqi oxumurlar,- nə bülbül, nə qaranquş, nə də hop-hop, sıxıntılı duruma düşəndə səslərini başlarına atıb ötmürlər, baxmayaraq biriləri, onların da oxumağının dara düşdüklərindən yana olduğunu deyirlər. Ancaq mənə elə gəlir, onlar üçün də, Qu quşu üçün də, bu deyilənlər boş uydurmalardır. Qu quşları bütün yaşamları boyu, Apollonun qulluğundadırlar, ona görə də, onlarda uzaqgörənlik vergisi vardır,- Qu quşları Aiddə onları gözləyən ağgünlü uğraqlarını(talelərini) öncədən gördüklərindən, yer üzündə yaşadıqları bu son gündən, belə sevinc dolu şərqilərlə ayrılırlar. Mən də özümü, Qu quşları təki, onların tanrısının qulluğunda sanıram, ona görə də, başımın ağası olan o tanrı, mənə də Qu quşlarından nə az, nə də çox olmayan bir uzaqgörənlik vermişdir, onun üçün də mən onlardan da qat-qat artıq, bu yaşamdan ayrılmaq istəyiylə alışıb-yanıram.

-Nə olar, çox gözəl,- Simmiy sözə başladı,- onda indi sənə bu danışıqlardan mənə qaranlıq qalan yerləri anladım, sonra da elə bilirəm, Kebet də səninlə nələrdə anlaşmadığını açıqlayar. Mənim düşüncəmə görə, Sokrat, –ola bilsin sən də belə düşünürsən,– bizim yaşamımızda, bu danışdığımız konular üzrə yetərincə bilgilər almaq baş tutası iş deyil, bu konuları araşdırmaq olduqca ağır, baş çatlatmaq gərəkən bir iş olsa da, ancaq əlimizin altında olanlardan sonacan yararlanmadan, bu konuda olan bütün baxışları sınayıb, sağ-çürük eləyib yoxlamadan, onları haracan bacarırıqsa araşdırmadan geri çəkilmək də, utancverici bir dardüşüncəlik olardı. Deməli, burada iki yoldan birini tutmalıyıq: birincisi, bu konunu doğru incələməyi bacaran varsa, ondan öyrənməliyik, ikincisi, beləsi yoxdursa, onda bu doğru incələmə yolunu özümüz axtarıb tapmalıyıq, nə birinci, nə də ikinci baş tutursa, onda insanlığın bu konu üzrə, buçağacan öyrəndiklərindən ən yaxşısını, ən güvənə biləcəyimizi, doğru saymalıyıq, sonra isə bu doğrunu, sanasan, bir sal sayağı, yaşamın axarına salıb axıdaraq, bütün ömrümüzü üzüb keçməliyik, əlimizin altında bundan da güvənli(etibarlı) gəmimiz—hansısa tanrısal(ilahi) bir öyrətmə yoxsa da, bizim bundan başqa yolumuz qalmır. Ona görə də, mən ürəklənib,- sən özün də bunu istədiyin üçün,- indi bunları səndən soruşuram, bir də sözün düzü, indi susub səndən öyrənə bilmək girəvəsini əldən verdyimə görə, sonradan özüm-özümü qınamaq da istəmirəm. Bax belə, Sokrat, mən özüm də sənin sözləriniin üstündə düşündükcə, Kebetlə də onları götür-qoy elədikcə, onlar mənə sonacan inandırıcı görünmür!

Sokrat ona üz tutub dedi:

-Çox ola bilsin sən düzgün olmayaraq belə sanırsan, arxadaşım, ancaq bir mənə anlat görüm, bu “sonacan inandırıcı görünmür” açıqlamanla sən nə demək istəyirsən?

-Qulaq as, deyim: bayaqdan sənin apardığın araşdırma yolunu götürüb, onunla liraya da yanaşmaq olar, onun telləri(simləri) ilə, çıxardığı səs uyumluğuna(harmoniyasına) da elə bu yönümdən baxmaq olar. Düzünə qalsa, düzgün köklənmiş liranın səs uyumluğu(harmoniyası) da—gözə görünməz, biçimsiz(formasız), gözəl, tanrısaldır(ilahidir), eləcə də lira ilə onun tellərini—bədənə oxşatmaq olar, yəni onlar biçimli, qarmaşıq(mürəkkəb), yerə bağlı, bir sözlə ölümlüdürlər. İndi bir anlıq düşün, birdən bu liranı sındırırlar, kəsib doğrayırlar, tellərini isə qırıb tökürlər,—sənin yuxarıda ortaya qoyduğun tutarqaları əldə bayraq edən bir kimsə də durub, başqalarını buna inandırmaq istəyir: liranın çıxara bildiyi səs uyumluğu itib-batmayıb, o lira dağılandan sonra da öz varlığını saxlamaqdadır. “Bu ola bilməz”,–bu adam belə deyəcək, sınmış lira, onun qırılmış telləri, ölümlü olsalar da, onların qalıqları gözümüzün önündə öz varlıqlarını saxlamaqdadırlar, onda demək, səs uyumu deyilən, tanrısallıqla, ölümsüzlüklə bağlı olan da qalmaqdadır, o, ölümlü olandan qabaq dağıla, yox ola bilməz. Sözün düzünə qalsa, Sokrat, mənə elə gəlir, sən özün də bunu çox gözəl başa düşürsən, öpözlə bağlı çoxluğun düşüncəsi belədir: bizim bədənimizin sağlığını törədən, onu diri saxlayan, bədənimizin yarandığı–istilik, soyuqluq, quruluq, sululuq, habelə bunun təki ilkin başlanğıcların birgəliyi, biri-biriylə qırılmaz tellərlə bağlılığıdır, bizim öpözümüz isə, bu ilkin başlanğıcların biri-biriylə, düzgün, gərəkən ölçülərdə qarışmasından törənənir, yəni öpözümüz, bu ilkin başlanğıcların birgəliyinin(kombinasiyasının), uyumluğudur(harmoniyasıdır). Öpöz uyumluqdursa, onda bədənimiz, ağrınmaqdanmı, habelə nəsə başqa bir üzgünlükdənmi, gücsüzləşəndə, tükənəndə,—öpözümüz də özünün bütün tanrısallığına baxmayaraq, bayaq dediyimiz səs uyumluğu sayağı dağılıb getməlidir, elə başqa durumlara uyğun uyumluqlar da belə olmalıdır; ancaq bədənin qalıqları isə uzun bir sürədə, onları yanğın, çürümə yox eləyənə kimi, qala bilər. İndi buyur, düşün, kimsə bizə öpözün, bədənə quruluş verən ilkin özdəklərin(materialların) törəməsi, onların birgəliyindən yaranan uyumluq olduğunu deyərsə, ardınca da öpözün bədəndən asılı olduğu üçün, ölüm anında bədəndən öncə ölməli olduğunda dirənərsə, biz onun bu tutarqalarının qarşılığında nə deyə bilərik?

Sokrat özünün çoxdankı öyrəncəsinə uyğun olaraq, oturanların hamısını baxışları ilə süzdü, gülümsədi, sonra dilləndi:

-Simmiy lap baltanı kökündən vurur. Özünü məndən çoxbilmiş sayanınız varsa, onun sözünü yanıtlasın. Mənə elə gəlir, Simmiy bizim bu araşdırmamızı çox yerində, yenidən qızışdırmaq istəyir. Ancaq elə bilirəm, onun sözünü yanıtlamaqdan qabaq, Kebetin nə dediyini bilmək də yaxşı olardı, görək o bizim tutarqalarımıza qarşı nə deyir, o danışana kimi də biz nə deyəcəyimizi düşünüb-daşınarıq. Onların ikisinə də qulaq asandan sonra, görsək onlar çalğını düz tutublar, səslərini çalğıya uyğunlaşdırıb, yerində oxuyurlar, onda onların dedikləri ilə anlaşacağıq, belə deyilsə - onda öz dediyiklərimizin üstündə durmalı olacağıq. Haydı Kebet, sıra sənə gəldi: de görək, bayaqdan danışdıqlarımızda nə anlaşılmazlıq görürsən.

-Yaxşı, Sokrat, indi deyərəm,- Kebet dilləndi.- Mənə elə gəlir, bu araşdırmalırımız bizi dayandığımız yerdən irəli apara bilmədi, bu konu ilə bağlı öncədən anlaşa bilmədiklərimiz, elə indi də anlaşılmaz olaraq qalmaqdadır. Bizim öpözümüzün, indiki görkəmimizə girməmişdən öncə var olduğuna qarşı deyəcək bir sözüm yoxdur, bunu mən də doğru sayıram, bunun düzgünlüyünə bizi inandırmaq üçün dediklərinin olduqca yerində, çox da inandırıcı olduğunu danmıram. Ancaq öpözümüzün bizim ölümümüzdən sonra da haralarasa gedib, orada var olması, mənə çox az inandırıcı görünür. Düzdür, Simmiyin dediklərini, yəni, öpöz bədəndən gücsüzdür, ondan az yaşayır təki düşüncələrini də, paylaşmıram. Tərsinə, mənim düşüncəmə görə, öpözün bədəndən qat-qat artıq olan üstünlükləri vardır. “Bunu necə başa düşək?—məndən soruşula bilər.—İnsan öləndən sonra onun bədəninin ən kövrək olan yerləri belə, o andaca yox olub getmirsə, bir sürədə var olursa, onda sənin öpözə qarşı olan bu güvənsizliyinə(şübhənə) nə ad vermək olar? Sənə elə gəlmirmi, bədəndən üstün olan, ölümdən sonra ondan da artıq bir sürədə özünün bütünlüyünü qoruyub saxlamalıdır?” İndi isə, bax gör, bu dirənişə qarşı deyəcəklərim bir işə yarayırmı? Sözsüz, burada mən də Simmiy təki, dediklərimi anlatmaq üçün, hansısa bənzətmələrdən yararlanacağam.

Bu sayaq araşdırma, məncə ona oxşayır, durub deyəsən, hansısa ölmüş qoca paltar toxucusu, sağdır, haradasa, uzaqlarda başı-gözü ağrımadan yaşamqdadır, buna inandırmaq üçün isə, qocanın özü üçün toxuduğu bürüncəyi göstərəsən: bürüncək bütündür, ona nə isə olmayıb, o korlanmadan gözümüzün önündə durur. Birdən kimsə buna qarşı çıxsa, biz onu küncə qısnayıb, yaşayan insanınmı, geyilən bürüncəyinmi uzunömürlü olduğunu soruşuruq, o da istər-istəməz: “İnsan bürüncəkdən artıq yaşayır” deməli olur,- biz də onu dilindən tutub deyirik, bürüncək təki uzunömürlü olmayan ortalıqdadırsa, cırılıb, korlanıb, çürüyüb, yox olmayıbsa, ondan qat-qat artıq uzunömürlü olan bürüncəyin yiyəsi də, yəni qoca toxucu da sağ olmalıdır, qurtardı getdi.

Sənə deyim, Simmiy, mənə bayaqdan elə gəlir, bu konunun çözülməsinə, sən deyən təki yox, büsbütün başqa sayaq yanaşılmalıdır. Mən indi sözümü deyəcəyəm, sən də anışdır, gör nə üçün belə deyirəm. İndicə deyəcəyim təki araşdırma aparmaq isə, bir az öncə Sokratın apardığı araşdırmanı yamsılamaqdır, bunu mən, bilərəkdən, ona görə eləyirəm, bu sayaq araşdırmanın yanlışlığını göstərə biləm,—nədən belə danışmağım da, qoy kimsə üçün qaranlıq qalmasın. Tutalım, qoca toxucu bütün ömrü boyunca, özü üçün çoxlu bürüncəklər toxumuş, onların hamısını geyib dağıtmış, ancaq axırıncı toxuduğunu geyib korlamağa ömrü yetməmişdir, məncə buna baxaraq, insanın bürüncəkdən gücsüz, kövrək olduğunu demək olmaz.

Elə bu sayaq da, bu bənzətmə ilə, bədənlə bağlı olan öpözə də yanaşmaq olar, onda öpözü toxucuya, bürüncəyi bədənə bənzədən kimsənin, toxucu ilə, bürüncək üçün bu dedikləri də düzgün sayılmalıdır: o, öncə, öpözün uzunömürlü, bədənin yaşadıqca üzülən, qısa ömürlü olduğunu deyəcəkdir; sonra, bu dediklərini bir az da gücləndirib, bunun ardınca, istənilən öpözün uzun bir sürədə çoxlu bədənləri geyib, üzüb-dağıdacağını deyəcəkdir, yəni bədən insanın sağlığında üzülüb gedir, sonra da ölür, dağılıb yox olur, öpöz isə özünə yeni-yeni bədənlər “toxuyub”, dağıtdığı bədənin yerinə yenisini geyinir. Çoxlu belə bədənlər dəyişən öpöz, özü də günləri birində öləndə, onun sonuncu bürüncəyi(bədəni) gözümüzün önündə üzülməmiş, dağılmamış qalır—onun öpözdən artıq yaşadığı görünür. Buna görə də, öpözün tükənib, yox olmasından sonra, bədən də özünün yaranışındakı gücsüzlüyü anlamış olur, az bir sürədə çürüyüb gedir. Deməli, bizim bu tutarqamıza arxalanıb, ancaq bunu demək olar: biz öləndən sonra öpözümüzün haradasa var olacağına, çox da bel bağlamaq olmaz.

Bu harasıdır, mənə durub bunu da deyə bilərlər, tutalım, bu tutarqalara arxalananlara mən səndən çox əl yeri qoyuram, yəni mənim dediyimdən belə çıxır, öpözümüz bizim doğulmağımızdan öncə var olduğu kimi, bir sıra öpözlər də var, onlar bizim ölümümüzdən sonra da var olacaqlar, dönə-dönə doğulub, yenidən öləcəklər: öpöz öz yaranışından oracan güclü, yenilməzdir, çoxlu belə doğulmalara tablaşa bilər. Tutalım, biz öpözün çoxlu doğuluşlarında korlanmadığını, üzülmədiyini, ölümlərin birində isə, özünün də dağılıb yox olduğunu düzgün sayırıq,- elə isə, kim döşünə döyüb deyə bilər, öpözün “geyindiyi” sonuncu bədənin ölümündən sonra, onun özünün də dağılıb yox olacağından nəsə bilir, bundan başı çıxır?– görünən isə budur: bunları qavraya bilmək bizim əlimizdən gələsi iş deyil. Bu belədirsə, onda bizim ölümqabağı toxdaqlığımız, qorxmazlığımız da yerinə düşmür; bu durumumuzda bir anlaqsızlıq özünü göstərməkdədir, öpözümüzün tükənməzliyini, ölümsüzlüyünü kimsə sonacan bilmir, bilə də bilməz. Bunu bilmiriksə, istər-istəməz hamı ölənlər öz öpözlərinin gələcəyinə görə qorxu keçirəcəklər, onun bədəndən ayrılandan sonra yox ola biləcəyindən üşənəcəklər.

Simmiylə Kebetin danışdıqlarına qulaq asdıqca, bizim hamımızın qaş-qabağı tutulurdu. Biz Sokratın bir az öncə dediklərinə ürəkdən inanmışdıq, indi isə, Simmiylə Kebetin danışdıqlarından sonra, birdən-birə çaş-baş qalmışdıq, Sokratın dediklərinəmi, yoxsa bu son deyilənlərəmi, inanıb-inanmayacağımızı kəsdirə bilmirdik. Olmaya, bizim başımız bu sayaq dərin konuları araşdırmağa, anışdırmağa yaramır, onun buna gücü çatmır? Yoxsa, bu konunun özü, onu sonacan anlamağa yol qoymamışdır?