Sosiologiya

proseslərindən ibarətdir. Deməli, özünütəşkil sosial təşkilatın mahiyyətli xüsusiyyətidir. Məhz özünütəşkil sayəsində 
təşkilat  canlı  orqanizm  kimi  fəaliyyət  göstərir,  sosial  qaydanı  vaxü  keçmiş  normalardan  xilas  edir  və  yeniləşdirir, 
dəyişən  şəraitə  uyğunlaşa  bilir.  Özünütəşkil  proseslərinin  məhdudlaşdırılması  təşkilati  stmkturlann  köhnəlməsinə, 
idarəetmə  münasibətlərinin  bürokratlaşmasma,  sosial  nizam  yaratmaq  qabiliyyətinin  zəifləməsinə  gətirib  çıxanr  və 
nəticədə idarəetmənin effektivliyi azalır. 
Beləliklə,  sosial  idarəetmədə  sosial  nizamın  üç  mənbəyinə  uyğun  olaraq,  idarəetmənin  üç  növündən  bəhs 
etmək olar: a) idarə olunan sistemə bilavasitə idarəedici təsir; b) təşkilati qaydanı idarəetmə; c) özünüidarə. [234 - 235] 
3. Sosial idarəetmə mürəkkəb proses kimi 
Sosial idarəetmə prosesi müəyyən növ fəaliyyətin ümumiləşmiş ifadəsidir, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail 
olmaq istiqamətində reallaşdırılan ardıcıl hərəkətlərin məcmusudur. 
Elmi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, idarəetməyə proses mövqeyindən yanaşmanı təklif edənlər XX əsrin 30-cu 
illərində  inzibati  idarəetmə  tərəfdarlan  olmuşlar.  Lakin  onlar  idarəetmə  mərhələlərini  funksiyalar  kimi  nəzərdən 
keçirərkən  həmin  fünksiyalann  qarşılıqlı  əlaqəsinə  lazımınca  diqqət  yetirməmişlər.  Lakin  idarəetməyə  proses 
mövqeyindən yanaşanlarm digər qismi həmin qüsuru aradan qaldırmağa səy göstərmiş, müəyyən təşkilat hüdudlannda 
hərəkətlərin və ya fünksiyalann qarşılıqlı əlaqəsini, ümumi fasiləsiz axarını nəzərə çarpdırmışlar. Bu konsepsiyanm ilk 
müəlliflərindən sayılan Anri Fayol belə hesab edirdi ki, idarə etmək planlaşdırmaq, təşkil etmək, sərəncam vermək, 
əlaqələndirmək və nəzarət etmək deməkdir. 
Hazırda sosial-fəlsəfi ədəbiyyatda, idarəetmə nəzəriyyəsinə və praktikasına həsr olunmuş əsərlərdə idarəetmə 
prosesi təşkilati və funksional struktur baxımından təhlil olunur. Başqa sözlə, həmin prosesdə müəyyən mərhələlər və 
ya funksiyalar ayırd edilir. 
Təşkilati  struktur  baxımından  sosial  idarəetmə  prosesini  bir-birinin  ardınca  gələn  müəyyən  mərhələlərin 
məcmusu  kimi  başa  düşmək  olar.  Belə  mərhələlərin  ayırd  edilməsinə  müxtəlif  müəlliflərin  fərqli  yanaşması 
mövcuddur. Həmin yanaşmaların müqayisəli təhlili göstərir ki, fərqlər əsasən məsələyə nə dərəcədə konkret yanaşma 
ilə əlaqədardır. Bəziləri (məsələn, V. Q. Afanasyev) 4 mərhələ - qərarın işlənib hazırlanması və qəbulu, təşkiletmə, 
tənzimetmə, uçot və nəzarət, bəziləri (məsələn, Q. Q. Vasilyev) 6 mərhələ - idarəetmə probleminin qoyulması, zəruri 
informasiyanın toplanılması, qərarın işlənib hazırlanması, qərann qəbul edilməsi, qəbul [235 - 236] olunmuş qərann 
icrasının təşkili, nəzarət və s. ayırd edirlər. 
İdarəetmə  prosesinin  nə  dərəcədə  konkret  diferensiasiyası  ilə  şərtlənən  fərqli  mövqelərin  olması  təbii 
sayılmalıdır. Zənnimizcə, ayn-ayrı mövqelərdə 3 mərhələnin ayırd edilməsi ümumi cəhətdir və demək olar ki, heç 
kəsdə etiraz doğurmur: 
1.
 
Qərann işlənib hazırlanması və qəbul olunması; 
2.
 
Qərann icrasının təşkili; 
3.
 
İcranın yoxlanılması (nəzarət). 
Sosial idarəetmə prosesini təşkilati struktur baxımından bir-biri ilə sıx əlaqədar olan bu üç mərhələdən ibarət 
sistem kimi təsəvvür etmək mümkündür. Bu sistem, şübhəsiz, ümumi xarakter daşıyır. 
İdarəetmənin  funksiyalanna  münasibətdə  də  vahid  mövqe  formalaşmamışdır.  Müasir  elmi  ədəbiyyatda  ən 
müxtəlif funksiyalardan bəhs edilir: planlaşdırma; təşkiletmə; sərəncamçılıq; motivləşdirmə; nəzarət; kommunikasiya; 
tədqiqetmə; qiymətləndirmə; qərarların qəbul olunması; işçi heyətin seçilməsi; danışıqlar aparılması və s. İdarəetməyə 
dair ayn-ayrı nəşrlərdə demək olar ki, idarəetmə funksiyalan sadalanır, lakin onlann fərqi çox azdır. 
Mütəxəssislərin  fikrincə,  Amerika  menecmentində  belə  bir  yanaşma  üstünlük  təşkil  edir  ki,  idarəetmə 
fəaliyyətinin mühüm növlərini bir neçə anlayışda birləşdirməklə ifadə etmək olar. Hesab olunur ki, idarəetmə prosesi 4 
funksiyadan  ibarətdir:  planlaşdırma,  təşkiletmə,  motivləşdirmə,  nəzarət.  Qeyd  edilən  bu  funksiyalar  əlaqələndirici 
proseslərlə - kommunikasiya və qərarlann qəbulu prosesləri ilə birləşirlər. 
Planlaşdırma  bu  məqamları  nəzərdə  tutur:  bütövlükdə  idarəetmə  sisteminin,  o  cümlədən  onun  ayn-ayn 
hissələrinin  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmış  inkişaf  proqramının  işlənib  hazırlanması;  həmin  proqramı  reallaşdırmaq 
sahəsində  idarəetmə  subyektlərinin  məqsəd  və  vəzifələrinin  müəyyənləşdirilməsi;  proqramın  zəruri  ehtiyatlarla 
(maddi-maliyyə,  əmək,  təşkilati)  təmin  olunması;  planlaşdırılan  nəticələrə  [236  -  237]  nail  olmaq  vasitələrinin 
müəyyən edilməsi. 
Planlaşdırma  proqnozlaşdırma  ilə  sıx  bağlıdır,  çünki  idarəetmə  sisteminin  məqsədyönlü  inkişafının  təmin 
olunması həmin sistemin gələcək vəziyyətinin mümkün variantlanm işləyib hazırlamağı nəzərdə tutur. 
Təşkiletmə  idarəetmə  subyektlərinin  fəaliyyətinin  çox  mühüm  növü  olub,  daha  konkret  məqsədlərə 
istiqamətlənir, idarəedən və idarəolunan sistemlərin formalaşmasını, onlar arasında münasibətlərin nizamlı sahmana 
salınmasını nəzərdə tutur. Təşkiletmə zərurət olduqda yeni idarəetmə orqanlarının, strukturlannm 
94 

---

yaradılması,  kadrların  seçilməsi  və  yerləşdirilməsi,  müvafiq  orqanlann  və  vəzifəli  şəxslərin  səlahiyyətlərinin 
müəyyənləşdirilməsi,  struktur  məsələlərin  həlli,  idarəetmə  münasibətləri  iştirakçılannm  qarşılıqlı  təsir  və  əlaqə 
qaydalarının müəyyənləşdirilməsi və s. kimi məsələlər kompleksini əhatə edir. 
Motivləşdirmə funksiyası qarşıya qoyulan və planda əksini tapan vəzifələrin təşkilat üzvləri tərəfindən yerinə 
yetirilməsində mühüm rol oynayır. Faktlar sübut edir ki, qədim zamanlardan işçilərə hədə, cəza və s. ilə, nisbətən az 
adama isə mükafatlarla təsir göstərmək imkanlanndan istifadə olunmuşdur. XVIII əsrin sonundan etibarən belə bir 
inam  möhkəmlənmişdir  ki,  adamlann  çox  qazanmaq  imkanı  olduqda  onlar  daha  səylə,  daha  yaxşı  işləyirlər.  Bu 
motivləşdirmə asan və sadə qavranılan məsələ hesab olunmuşdur. Tədricən insan münasibətlərinə diqqətin artması, 
Elton Meyonun eksperimentləri («Uestem Elektrik» zavodunda -ABŞ) sayəsində belə bir cəhət aydmiaşdı ki, insan 
hərəkətlərinin motivləşməsi əsasən iqtisadi amillərlə deyil, müxtəlif tələbatlarla şərtlənmişdir. Hazırda artıq dərk edilir 
ki, işçiləri effektiv motivləşdirmək üçün müəyyənləşdirmək vacibdir ki, hansı tələbatlar hansı işçilər üçün aktualdır, 
həmin tələbatlan hansı işlə ödəmək mümkündür. Yaxşı təşkil olunmuş səmərəli əmək işçinin fəaliyyətini motivləşdirən 
çox mühüm amildir. [237 - 238] 
Nəzarət idarəetmə prosesinin daimi fəaliyyət göstərən komponentidir. İdarəetmə sisteminin nizamlı fəaliyyəti 
üçün nəzarətin üç aspektindən bəhs edirlər: 
Birinci aspekt standartların müəyyənləşdirilməsidir. Bu, məlum zaman kəsiyində əldə ediləcək məqsədlərin 
dəqiq müəyyən olunmasını nəzərdə tutur, işlənib hazırlanan planlarda əsaslandırılır. İkinci aspekt məlum dövrdə əldə 
edilmiş nəticələrin ölçülməsi və gözlənilən nəticələrlə müqayisə edilməsidir. Üçüncü aspekt zərurət yarandıqda ilkin 
plandan ciddi kənara çıxmalan təshih etmək üçün fəaliyyət göstərməkdir. 
Yuxanda qeyd edilən funksiyalan sıx əlaqələndirən, onlann qarşılıqlı asıhlığmı təmin edən iki xarakteristikaya 
-qərarlann qəbuluna və kommunikasiyaya xüsusi diqqət yetirilməsi məqsədəuyğundur. 
İdarəetmə  qərarı  rəhbərliklə  tabelikdə  olanlar  arasmdakı  münasibətlərin  mühüm  ünsürüdür,  hakimiyyətin 
təşkilatda reallaşdırılması mexanizmidir. 
Sosial idarəetmədə qərarlar öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Onlan müəyyən əsaslara görə tiplərə ayırmaq olar. 
Məzmununa və xarakterinə görə aşağıdakı tipləri qeyd etmək olar: 
a)
 
sərt determinə edilmiş qərarlar - onların məzmunu normativ sənədlərlə irəlicədən müəyyən olunur; 
b)
 
təşəbbüs xarakterli qərarlar - onlar idarəetmə orqanlannin təşəbbüsü ilə qəbul olunur və qərar qəbul 
edənin yaradıcı töhfəsini nəzərdə tutur; 
c)
 
situasiya xarakterli qərarlar - onlar əsasən epizodik və ya lokal xarakter daşıyır; 
ç)  yenidən  təşkiletmə  xarakterli  qərarlar  -  onlar  təşkilati  strukturların  dəyişilməsinə,  yeniliklərin  tətbiqinə 
istiqamətlənmişlər. 
Qərarlann  qəbul  olunmasında  iştirak  dərəcəsinə  görə  təkbaşına  və  qrup  halında  qəbul  edilmiş  qərarlan 
fərqləndirmək olar. [238 - 239] 
Fəaliyyət  müddətinə  görə  qısamüddətli  və  uzunmüddətli  qərarlan,  fəaliyyət  sferasına  görə  təşkilati,  kadr, 
əmək, məişət və s. qərarlan ayırd etmək olar. 
Qərarlann qəbul olunması prosesi müəyyən mərhələləri əhatə edir: məqsəd və vəzifələr haqqında subyektiv 
təsəvvürün  formalaşması;  mümkün  nəticələrin  qiymətləndirilməsi;  nəticələrə  təsir  edən  mümkün  şəraitin 
proqnozlaşdıniması; alternativin seçilməsi. 
Səmərəli və obyektiv qərarlar qəbul etmək, problemin mahiyyətini və miqyaslanm aydın təsəvvür etmək üçün 
adekvat,  dəqiq  informasiya  olması  vacibdir.  Belə  informasiyanı  əldə  etməyin  üsulu  kommunikasiyadır. 
Kommunikasiya  informasiya  mübadiləsi  prosesidir.  İdarəetmə  obyektinin,  idarəedici  sistemin  və  xarici  mühitin 
vəziyyəti  barəsində  məlumatların  məcmusu  məhz  idarəetmə  informasiyasıdır.  Bunsuz  qəbul  olunan  qərarların 
əsaslandırılması və reallaşdırılması mümkün deyildir. İnformasiya idarəetmə prosesinin bütün mərhələlərində, bütün 
idarəetmə funksiyalannm reallaşdırılmasmda zəruri olan ünsürdür. 
4.
 
Sosial idarəetmə metodları 
Sosial  idarəetmənin  metodlan  ayrıca  işçiyə,  qrupa  və  bütöv  kollektivə  məqsədyönlü  təsir  metodlarının 
kompleksidir.  Aydın  məsələdir  ki,  idarəetmənin  qeyd  edilən  səviyyələrindən  hər  birinin  öz  spesifik  problemləri 
mövcuddur. Ona görə də tətbiq olunan metodlar bir-birindən fərqlənir. Bu metodlann bəziləri bütün səviyyələri əhatə 
edir, bəzilərinin tətbiqi isə onlann ancaq biri ilə məhdudlaşır. Məsələn, aynca bir işçiyə münasibətdə fərdin davranışına 
təsir göstərə bilən aşağıdakı metodlan tətbiq etmək olar: 
a)
 
birbaşa təsir (işçiyə müəyyən iş icra etmək üçün əmr, sərəncam, tapşmq vermək olar); 
b)
 
motivlər, mənafelər və tələbatlar vasitəsilə təsir [239- 240] (stimullaşdırma); 
c)
 
dəyərlər sistemi vasitəsilə təsir (tərbiyə, təhsil və s.); 
ç)  sosial  mühit  vasitəsilə  təsir  (əmək  şəraitinin  yeniləşməsi,  inzibati  və  qeyri-formal  təşkilatda  statusun 
dəyişilməsi və s.). 
95 

---