1.4. Moliyaning fan sifatida shakllanishi va taraqqiyoti
Ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumlar
bir-biridan
ishlab
chiqarish
munosabatlari xususiyatlari bilan farq qiladi.
O‘z navbatida, yangi
ishlab chiqarish munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish
munosabatlariga davlat tuzilmasi ham mos kelishi kerak. Alohida
olingan davlatda
o’zgarishlar yuqoridagidek ketma-ketlikda va
bog’liqlikda sodir bo’lmasligi mumkin. Lekin bu jarayondagi umumiy
qonuniyatlar xususiy holatlarga
bog’liq bo’lmaydi. Har bir ijtimoiy
tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga
ma’lum
bir moliyaviy tuzilma mos keladi.
Turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda
moliya munosa-batlari bir-
biridan
farq qiladi va bu farqlar
quyidagi sabablar tufayli paydo
bo’ladi:
har qanday ijtimoiy tuzumga jamiyatning
o’z sinfiy tuzilmasi
mos keladi. Bunda moliya MDni taqsimlash munosabatlarini hisobga
olib, ularning davlat foydasiga qayta taqsimlanishini tashkil qiladi;
har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda moliya dav-latning
maqsadlari va vazifalariga
bo’ysunadi;
ishlab chiqarishning yangi usuli
xo’jalik munosabat-larining
yangi tizimini vujudga keltiradi. Masalan, quldorlik va feodallj;
tuzumlarga natural munosabatlar xos
bo’lgan bo’lsa, shunga mos
ravishda davlat daromadlarini shakllantirish ham asosan natural
xarakter kasb etgan. Kapitalistik
xo’jalik tovar-pul munosabatlariga
tayanadi. Shunga muvofiq davlat daromadlarini shakllantirish ham
pul shaklida amalga oshiriladi;
agar davlat boshqaruv organi sifatida tarkib topgan ishlab
chiqarish munosabatlari va sinfiy tuzumning vazifalariga xizmat
qilsa, shu vazifalarga moliya ham xizmat qiladi;
faqat ijtimoiy tuzilma va texnologiyalargina emas, balki moliya
ham bir davlatdan boshqasiga eksport qilinishi mumkin.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan
rivojlangan mamlakatlarda ham pul
o’zining barcha funksiyalarini
bajara olmagan. Shunga mos ravishda pul munosabatlarining tizimi
sifatida moliya ham jamiyatning barcha tarmoqlari va sohalari uchun
umumiylik kasb eta olmagan. Ibtidoiy-jamoa tuzumining
xo’jalik
tuzilmasi
to’g’risida aniq ma’lumotlar mavjud bo’lmaganligi uchun
faraz qilish mumkinki, doimiy davlat apparati
yo’q bo’lganligi uchun
ana shunday davlatning daromadlari va xarajatlarini shakllantirish
ham
bo’lmagan. Davlat apparatining shaklla-nishi, unga tegishli
bo’lgan funksiyalarning kengayishi, xususan, doimiy qo’shinlarning
tashkil etilishi,
yo’l qurilishining joriy etilishi bilan jamiyatda
moliyaning roli oshib borgan. Quldorlik davlatlari daromadlarining
asosiy manbalari kontributsiyalar, harbiy
o’ljalar, natural soliqlar va
boshqalar hisoblangan.
Ma’lum bir mamlakatda ma’lum bir davr
mobaynida aholining qandaydir guruhlari pul
ko’rinishidagi soliq-larni
to’lagan bo’lishi mumkin. Shunday bo’lishiga qara-masdan, quldorlik
tuzumida pul
ko’rinishdagi soliqlar faqat tasodifiylik xarakteriga ega
edi. Xuddi shuningdek, natural
xo’jalik yuritishga asoslangan
feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvorlik kasb qilgan emas.
Jamiyatning tovar-pul munosabatlariga
o’tishi munosa-bati
bilan iqtisodiy kategoriya sifatida moliya umumiylik xarakteriga ega
bo’ladi. Biroq, hatto ana shunday sharoitda ham davlat ehtiyojlarini
qondirishning pulsiz xarakterga ega
bo’lgan usullari saqlanib qolishi
mumkin. Buning sodda va tushunarli misoli sifatida yoppasiga harbiy
majbu-riyatni
ko’rsatib o’tish mumkin.
Moliyaning tarixiy xarakterga ega ekanligi har qanday davlat
o’z funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan
jamg’armalarni shakllantirish va ulardan foydalanishning tizimini
yaratadi, degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Bunda turli
davlat va tuzumlarda
jamg’armalarni shakl-lantirish va ulardan
foydalanishning shakllari va metodlari bir-biridan keskin farq qilishi
mumkin. Bu yerda gap undirishning shakllari
to’g’risida emas, balki
uning
ob’ektlari to’g’risida ketayapti. Ana shunday ob’ektlar sifatida
har doim mulk va daromad maydonga chiqadi. Undirish shakllari
to’g’risida gapiriladigan bo’lsa, u holda hatto antik grek
davlatlaridayoq
to’g’ri (bevosita) soliqlar bilan birgalikda egri
(bilvosita) soliqlar ham paydo
bo’lgan. To’g’ri (bevosita) soliqlar er
va mol egalaridan olingan. Urush davrlarida esa mulkiy soliq joriy
etilgan. Egri (bilvosita) soliqlar bojxona bojlari va savdoga soliq
shakllarida maydonga chiqqan.
Rim imperiyasida armiyada pulli
to’lanmalar (yollanma askarlar
va ofitserlar uchun) joriy etilgan. Bu va shunga
o’xshash boshqa
ehtiyojlar (tomoshalarni tashkil etish, ishsiz fuqarolarga yordam
ko’rsatish va boshqalar) pulli xarajatlarni talab etgan. Shuning uchun
ham harbiy
o’ljalar va kontributsiyalarga qo’shimcha ravishda pulli
soliqlar joriy etilgan. Qulni sotish va sotib olish uchun
to’lanadigan
soliq ana shunday soliqlarning dastlabkisidir. Nooziq-ovqat
buyumlarini sotganlik uchun (asosan 1% miqdorida) ham soliq
undirilgan.
Urushlar
davrida
har
bir
fuqaro
mol-mulkdan
undiriladigan favqulodda soliqni ham
to’lagan. Rimda 5% miqdorida
undiriladigan merosdan olinadigan soliq ham joriy etilgan. Ijtimoiy
tuzum sifatida feodalizm
qullarga egalik qilish yoki patriarxal tuzum
asosida rivojlangan. Biroq bu erga xususiy egalik va dehqonlarning
feodallarga biriktirilganligiga asoslangan ijtimoiy tuzumga keskin
ta’sir ko’rsatmagan. Biriktirilgan (Rossiyada krepostnoy) dehqonlar
bo’lmagan joyda feo-dalizm ham mavjud bo’lmagan.
Har bir mamlakatda markazlashtirilgan hukumatning roli va
uning funksiyalari feodallarning
ta’siri ostida belgilangan. Feodal o’zi
egalik qiladigan joy chegaralari doirasida
o’z soliqlarining tizimini
joriy etgan. Markaziy hokimiyat
xo’jalik hayotiga, xususan, aholini
soliqqa tortish masalalarini faqat feodal bilan muvofiqlashtirilgan
chegara doirasida aralashuvi mumkin edi. Yevropada feodal
bo’linuvchanlikka birinchi marta salb yurishlari orqali kelib chiqqan
ritsarliklarning kuchsizlanishi oqibatida barham berilgan. davlatlar
o’rtasidagi urushlar boshqalarga nisbatan urushlar tufayli boyigan
mamlakatlarda qirollik hokimiyatini mustahkamlagan. Er egalarini
saqlashga sarf qilingan
to’lanmalardan tashqari dehqonlar yo’llar,
qasrlar,
qal’alar qurish va armiyaga xizmat qilish bilan bog’liq
bo’lgan boshqa ishlarni ham bajarishga majbur bo’lganlar.
Hunarmandlar feodal va shahar hokimiyatlariga soliqlarni faqat
o’zlarining buyumlari bilan emas, balki pullari bilan ham to’laganlar.
Savdogarlar feodalga
sovg’alar va daromadlaridan to’lovlardan
tashqari tranzit va boshqa bojlarni
to’la-ganlar.
O‘rta asrlarning boshlarida har bir hukmdor o’z soliqlari va
o’lponlarini joriy etgan. Hatto davlatning ichida ham soliq va
o’lponlarni
unifikatsiya
qilish
to’g’risida
gap
bo’lmagan.
Absolyutizmning mustahkamlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi pulli soliqlarga
o’tishga sabab bo’ldi. Jamiyatda tovar
munosabatlari qancha yuqori
bo’lsa, pulli soliqlarning salmog’i ham
shuncha katta
bo’la borgan. Feodalizmning o’rta va so’nggi
davrlariga xos
bo’lgan yagona umumiy belgi sifatida sotib olish
tizimining mavjudligini
e’tirof etish mumkin. Sotib oluvchilar xazinaga
kelishilgan yoki qayd etilgan summani
to’lab, daromadlarning katta
qismini
o’z ixtiyorlariga qoldir-ganlar. Shuning uchun ham sotib
oluvchilar, savdogarlar, hunarmandlar feodal munosabatlarni burjua
munosa-batlariga aylantirishda eng asosiy manfaatdorlar shaklida
maydonga chiqqanlar.
Soliqqa tortishning sotib olish tizimi sotib oluvchilarning
qo’lida
katta miqdordagi pul resurslarining
to’planishiga imkon berdi. Ular
zavodlar,
fabrikalar
va
banklarning
birinchi
mulkdorlariga,
burjuaziyaning birinchi vakillariga aylanganlar. Turli soliq imtiyozlari
va preferentsiyalari,
to’siqli bojxona bojlari va soliq immunitetlari
kapitalning
jamg’arilishiga olib keldi. Ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi bilan
jamg’a-rilgan kapital endigina tug’ilib kelayotgan
sanoat sari
yo’l olib, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga o’z
ta’sirini ko’rsatdi. Va, nihoyat, hukumat, uzluksiz feodal urushlarini
olib
borib,
qurol-
yarog’, harbiy inshootlar, flot qurishning
buyurtmachisi sifatida maydonga chiqib, MDni soliq tizimi orqali
qayta taqsimlab kapitalning sanoatda
to’planishiga (jamg’arilishiga)
olib keldi. Kapitalning
jamg’arilishiga sanoatning rivojlanishini
rag’batlantirgan, burjuaziyaning mustahkamlanishiga sharoit yaratib
bergan mustamlakalarning bosib olinishi ham yordam berdi.
Shaharlar va sanoatning rivojlanishi tobora
ko’proq ishchi kuchi
zarur
bo’lgan. Ishchilar salmog’ining aholi umumiy soniga nisbatan
ortib borishi jamiyatdagi natural munosabatlarni qisqartirdi.
Bularning barchasi kapitalistik munosabat-larning rivojlanishiga
o’z
ta’sirini ko’rsatdi. Burjuaziya tomonidan hokimiyatning qo’lga
kiritilishi monarxiyaning emirilishi yoki uning hokimiyatchilik
vakolatlari qisqar-ganligini anglatadi. Hokimiyat tepasiga kelib,
burjuaziya
“soliq zulmi”ni pasaytirishga emas, balki feodallarga
tegishli
bo’lgan imtiyozlarga barham berishga va soliqlarni
mehnatkashlarning zimmasiga yuklashga intildi. Davlatdagi umumiy
soliq yuklamasi engillashmadi. Turlicha tarzda
ta’sir etadigan
omillarning
ta’siri ostida burjuaziya kapitalni yanada jamg’arish va
o’z foydasini o’stirish uchun o’zini tegishli imkoniyatlar bilan
ta’minladi.
Kapitallar harakatidagi davlatlararo chegaralarga barham
berilishi bilan banklar, birjalar va mustam-lakachilik urushlari bunday
vaziyatning vositalari
bo’lib qoldi. Burjuaziya ekspluatatsiya
qilishning butun
og’irligini bosib olingan mustamlaka davlatlar
fuqarolari elkasiga yuklab,
o’z mamlakatlari
xalqining
ashaddiy
himoyachilariga aylandi.
O‘z daromadlari miqdorini ko’paytirish
uchun ishchilar sinfining qarshi kurashi natijasida burjuaziya
qo’lida
kapitalning yanada
to’planishiga imkon beruvchi yangi moliyaviy
institutlarni
o’ylab topdi. Bu yerda gap tibbiy va ijtimoiy sug’urta, mol-
mulk va hayot
sug’urtasi tizimlari paydo bo’lganligi to’g’risida
ketayapti.
Barcha
mamlakatlarda
burjuaziya
davlat
tufayli
soliqlarning juda katta qismini
o’z qo’liga qurol-aslahaga, transport
qurilishiga, uy-joy qurilishiga va h.k.larga buyurtmalar orqali
to’play
boshladi.
Xususiy tadbirkorlik printsiplariga asoslangan tizim sifatida
kapitalizmning taraqqiy etishi bilan xalqaro mehnat taqsimoti
jarayonining kuchayishi va shu asosda kapitalning rivojlangan
mamlakatlarda
yig’ilishi kuza-tiladi. Nafaqat soliq imtiyozlari va
hukumat buyurtmalari, balki bojlar, imtiyozli kreditlar tizimi,
norentabelli korxonalar va butun tarmoqlarni sotib olish, noishlab
chiqarish infratuzilmani moliyalashtirish va h.k.lar orqali davlat har
doim milliy burjuaziyaning pozitsiyalarini mustahkamlashda hal
qiluvchi rolni
o’ynaydi. Iqtisodiy tanazzullar va iqtisodiyotning
stagnatsiya davrlarida soliqlar, kreditlar va buyurtmalar bilan
manipulyatsiya
qilish
asosida
o’zining tartibga soluvchilik
(regulyatorlik) rolini faollashtiradi. Buning mumtoz misoli sifatida
1929 yildagi iqtisodiy tanazzul paytida AQSh hukumatining
yurgizgan siyosatini
ko’rsatish mumkin.
Moliya masalalariga
bag’ishlangan ilmiy ishlar juda qadimda
paydo
bo’lgan. Moliya bo’yicha ilk ilmiy ishning birinchi evropalik
muallifi Ksenofont (eramizdan avvalgi 430-355 yillar) hisoblanadi.
Uning shu xususdagi asari
“Afina respublikasining daromadlari
to’g’risida” deb nom-langan. Buyuk mutafakkir Aristotelning
(eramizdan avvalgi 384-322 yillar) moliya sohasidagi qarashlari
uning
“Afina davlat tuzilmasi” deb nomlangan asarida bayon
qilingan. Eramizning 948 yilida soliqlar
to’g’risida asar yozgan
Qadam ismli arab olimining nomi ham fanda
ma’lum. F.Akvinskiy
(1225-1274 yillar) ilk marta qirolning soliqlarni undi-rish borasidagi
huquqini asoslashga uringan.
Moliya
bo’yicha ishlarning birinchi mualliflari qatoriga
F.Petrarka,
D.Karaf,
Bernardo,
F.Gvichchardini,
Dj.Botero,
N.Makiaveli va boshqa italiyaliklarni ham kiritish mumkin.
XVII
asrda
moliya
nazariyasining
rivojlanishiga
ingliz
iqtisodchilari katta hissa
qo’shgan. Ularning orasidan T.Men,
Dj.Lokk, T.Gobbs, P.Gautonlarni alohida ajratib
ko’rsatish kerak.
L. fon Sekendorf, S.Pufendorf, I.Yusti va I.Zonnen-fels kabi
nemis olimlari XVII-XVIII asrlarda moliya fanini boyitishga
o’zlarining
munosib hissalarini
qo’shganlar. Ular fanga kameralistikaning
nemis maktabi vakillari sifatida kiritilgan. I.Yusti 1746 yilda nashr
etilgan
“Moliya mohiyatining tizimi” asarida moliya to’g’risidagi
kameralistik maktab vakillarining qarash-larini umumlashtirdi. Bu
asrda birinchi marta moliya fani va moliyaviy siyosat ajratilib
ko’rsatilgan (chegaralangan).
Fiziokratlarning
o’tmishdoshlari ham iqtisodiyotni o’rganganlar.
Ularning asarlarida moliyaning turli
yo’na-lishlari va jihatlari tahlil va
tadqiq qilingan. Bunday mualliflar qatoriga T.Gobbs, Dj.Lokk,
D.Yum, V.Petti, G.Baugilber, S.Voban, Dj.Styuartlarni
ko’rsatish
mumkin. Aynan V.Petti (1623-1687 yillar)
o’zining “Soliqlar va
yig’imlar xususida traktatlar” asari bilan burjua siyosiy iqtisodining ilk
namoyandasi (boshlovchisi) hisoblanadi.
Mumtoz siyosiy iqtisodning vujudga kelishi va rivoj-lanishi XVIII
asrga
to’g’ri keladi. Bu maktabning vakillari moliyani siyosiy
iqtisoddan ajratmaganlar va uni mustaqil fan sifatida
e’tirof
etmaganlar. Bu maktab mualliflari (frantsuzlar
– A.Tyurgo, F.Kene
va V.Mirabo, inglizlar
– A.Smit va D.Rikardo) ishlarining darajasi,
hajmi va uslubi xilma-xil
bo’lishiga qaramasdan
ularning moliya
to’g’risidagi ta’limotlarini quyidagi to’rtta asosiy yo’nalishga keltirish
mumkin:
davlat kerak, chunki u
“tabiiy tartib”ni hasaddan va
tajovuzlardan himoyalaydi;
davlatni saqlash arzon
bo’lmog’i lozim, chunki davlatning
boshqaruv xarajatlari noishlab chiqarish xarakteriga ega;
davlat
“tabiiy tartib”ni, ya’ni mulkchilik va raqobat huquqini buza
olmaydi, u cheklovchi bojxona bojlari va monopoliyalarni
o’rnatish
yo’li bilan ham mamlakatning xo’jalik hayotiga aralashmasligi kerak;
davlat soliqqa tortishning quyidagi asosiy printsip-lariga
qat’iy
rioya
etmog’i lozim:
-
o’z daromadlariga muvofiq ravishda barcha soliq to’lashi kerak
(bu qoida ruhoniylar va aslzodalarning soliq immunitetiga qarshi
yo’naltirilgan);
- soliqni oldindan aniq belgilash zarur;
- soliqni soliq
to’lovchi uchun qulay bo’lgan vaqtda undirish lozim;
- soliqlarni
yig’ish xarajatlari arzon bo’lishi kerak.
Kapitalistik tuzumning feodalizm ustidan
g’alabasi yangi ishlab
chiqarish munosabatlarini u yoki bu darajada himoya qiluvchi
iqtisodiy maktablar va qarashlarning vujudga kelishiga olib keldi.
Sho’rolar tarixnavisligida bu iqtisodiy maktabning vakillari “vulgar
iqtisodchilar
”
deb atalgan. Chunki ular, davlat daromadlarini
shakllantirish
masala-lariga
asosiy
e’tiborni qaratib, uning
xarajatlarini tahlil etish burjua hukumatlari
to’g’risida salbiy tasavvur
hosil qilishi mumkinligi
to’g’ri, deb hisoblagan edilar. Bu maktabning
yetakchi namoyandalaridan biri
“Siyosiy iqtisod asoslari” deb
nomlangan
o’z asarini 1848 yilda chop etgan Dj.Mil hisoblanadi.
XIX asrning oxirlaridagi moliyachi olimlar qatoriga 1877 yilda moliya
fani kursini nashr etgan frantsuz P.Le-rua-Boleni va 1892 yilda
“Davlat moliyasi” kitobini yozgan ingliz K.Bastblni kiritish mumkin.
XIX asrda moliya nazariyasining rivoj-lanishiga katta hissa
qo’shib,
1826-1832 yillarda uchinchi qismi
to’liq moliyaga bag’ishlangan
siyosiy iqtisod kursini nashr ettirgan K.Raudir. Uning
“Moliya
fanining asosiy boshlanishi
” deb nomlangan asari 1867 yilda rus
tilida nashr etilgan va Rossiyada moliya fanining rivojlanishiga
o’zining keskin ta’sirini ko’rsatgan.
Nemis olimlaridan Soden (1811 yil), Yakob (1821 yil), Malxus
(1830 yil) va Shenlarning (1832 yil) XIX asrning boshlarida nashr
etilgan moliya
to’g’risidagi asarlari alohida mashhurlikka ega
bo’lmagan bo’lsa-da, lekin bu ishlar “moliya” tushunchasining
tarkibiga birinchi marta mahalliy moliyani kiritgan L.fon Shteyn va
moliya fanining mumtozi A.Vagnerlar (uning
“Moliya to’g’risidagi fan”
asari 1880 yilda nashr etilgan) dunyoqarashlarining shakllanishida
katta rol
o’ynadi. XIX asr oxirlarining yetakchi moliyachi-olimlari
qatoriga
avstriyalik
E.Saksni,
italiyalik
F.Nittini,
AQShlik
E.Seligmanni va, nihoyat
, “Moliya fani asoslari” deb nomlangan
asari 1869 yilda (1900 yilda
– rus tilida) nashrdan chiqqan italiyalik
olim L.Kossni kiritish mumkin.
XX asr moliyachilarining qarashlari maxsus adabi-yotlarda
etarli darajada
tadqiq qilingan. Biz uchun esa,
ba’zi bir ob’yektiv va
sub’yektiv sabablarga ko’ra, rus iqtisodiy (moliyaviy) adabiyotida
“moliya” tushunchasining taraqqiy etishini ko’rib chiqish muayyan
ahamiyat kasb etadi.
Rossiya tarixida moliya sohasidagi
ilk asarning
muallifi Ivan
Grozniy davrida yashagan I.S.Peresvetov hisoblanadi. U davlatning
harbiy qudratini kuchaytirish maqsadida xazina daromadlarini
ko’paytirish va davlat resurslarini markazlashtirishning tarafdori
bo’lgan.
XVII asrdan bizgacha Yu.Krijanich va G.Kotoshixinlarning
moliya xususidagi asarlari ham etib kelgan. Yu.Krijanich
o’z
asarlarida evropalik mualliflarning iqtisod va moliyaga oid qarashlari
va
mulohazalaridan
keng
foydalanadi,
ularni
Rossiyaning
ehtiyojlariga
“bog’laydi”.
U
davlatning
boyishi
usullariga
(masalalariga) jiddiy
e’tibor qaratib, ularni ikki guruhga – boyishning
“to’g’ri” va “noto’g’ri” usullariga bo’ladi va bu narsalarning dunyoda
allaqachon
ma’lum ekanligini aytib, ularning yangilarini o’ylab
topmaslik kerak, deb hisoblaydi.
G.Kotoshixinning 1664 yilda yozilgan va
“Aleksey Mixaylovich
podshohligidagi Rossiya
to’g’risida” deb nomlangan asari oradan
ikki yuz yil
o’tgandan so’ng ma’lum bo’lgan. Unda XVII asrning
o’rtalaridagi Rossiyaga tegishli bo’lgan katta ma’lumotlar keltirilgan.
XVIII asrning boshlaridagi moliya nazariyotchilarining yirik vakili
I.Pososhkov
hisoblanadi.
Uning
moliya
sohasidagi
taklifini
quyidagicha ifodalash mumkin: boqimandani undirayotgan paytda
uning
to’lovchisini xonavayron qilmasdan, to’lovchidan to’lovni
amalga oshirish muddatlari xususida yozma ravishda majburiyatni
olmoq lozim.
XVIII asrning ikkinchi yarmida moliya nazariyasiga oid bir
necha asarlar paydo
bo’ldi. Ularning orasida yaqqol ko’zga
tashlangani A.Polenovning
“Rossiya dehqonlarining krepostnoylik
holati xususida
” deb nomlangan asaridir. Bu asarda Rossiyada
birinchi
bo’lib “soliq” atamasi ishlatilgan, mulkiy sug’urtaning zarur
ekanligi isbotlangan, Rossiyaning amaldagi soliq tizimi tanqidiy
nuqtai-nazardan tahlil qilingan.
A.Narishkin 1767 yilda
e’lon qilingan va “Iqtisod” deb
nomlangan
maqolasida
soliqlarga
oid
bir
necha
qiziqarli
mulohazalarni oldinga suradi, soliqlar va davlat
o’rtasidagi
bog’liqlikni tahlil qiladi.
Rossiyada
“moliya” atamasining paydo bo’lishi XVIII asrga
borib taqaladi. Bu atama rus tiliga frantsuz tilidan kirib kelgan
bo’lib,
qariyb yarim asr mobaynida
“xazina” atamasi bilan
bir xil
ma’noda
tushunilgan. Birinchi marta Rossiya adabiyotida
“moliya” ilmiy
tushunchasi 1767 yilda Moskva universiteti tomonidan nashr etilgan
“Entsiklopediyadan tarjimalar” kitobining so’zboshisida ishlatilgan.
Bu yerda
“moliya” tushunchasi “davlat daromadlariga tegishli
bo’lgan ish”, deb talqin qilingan. Uni ilmiy muomalaga birinchi marta
Moskva universitetining huquq
bo’yicha professori S.Desnitskiy
kiritgan. 1802 yilda Moliya vazirligining tashkil etilishi bilan bu atama
ilmiy muomalalarda mustahkam
o’rin egallay boshladi. Biroq 1835
yilga qadar,
ya’ni rus universitetlarida “Moliyaviy huquq” kursi paydo
bo’lgancha qadar moliya mustaqil fan sifatida emas, balki siyosiy
iqtisodning tarkibiy qismi sifatida
tushunilgan. Amaliyotda esa
ko’proq “xazina” atamasi ishlatilgan.
A.Radishchev
o’zining “Jon yig’imi xususida” deb nom-langan
asarida birinchi marta soliqlarning mohiyatini, iqtisodiy tabiatini,
turlarini tadqiq etgan.
Moliya
to’g’risidagi birinchi rus monografiyasi 1810-1811
yillarda N.Turgenev tomonidan yozilgan.
Moliya sohasidagi
o’ziga xos asarlarga graf Spe-ranskiyning
moliyaviy rejasini, Yu.Gagemayster, V.Kuri, D.Tolstoylarning
moliyaning
rivojlanish
tarixiga
bag’ish-langan tadqiqotlarini,
M.Orlovning davlat krediti
to’g’risidagi ishlarini kiritish mumkin.
Moliya nazariyasi
bo’yicha rus tilida ilk darslikni I.Gorlov yozgan.
XIX asrning ikkinchi yarmida
e’lon qilingan va moliyaning
nazariy masalalariga
bag’ishlangan asarlar orasida I.Shilning
monografiyasi alohida
o’rin egallaydi. Uning fikricha, moliya
nazariyasi davlat xazinasi
g’oyasiga bo’ysundirilgan.
Rus fanida F.Milgauzen birinchi marta moliya va moliya fanini
chegaralab bergan. Moliyaning mohiyatini idrok etishda D.Lvov
o’zining o’tmishdoshlaridan ancha oldinga o’tib ketgan va u moliya
deyilganda resurslar va boyliklarni emas, balki
ma’lum bir ijtimoiy
munosabatlarni tushungan.
XIX asrning oxirlarida V.Lebedev, I.Yanjul, L.Xodskiy, S.Vitte
va I.Ozerovlar asarlari moliya nazariyasini rivojlantirishga
o’zining
munosib hissasini
qo’shgan.
Kapitalizm ilk davridagi Rossiyaning moliya fani akademik
I.Yanjulning asarlarida
o’z ifodasini topgan. Uning fikricha, moliya
fanining predmeti davlatning moddiy ehtiyojlarini eng yaxshi
qondirish usullarini tadqiq etish hisoblanadi.
Rossiya moliya fanining oyoqqa turishida prof. I.Ozerovning
xizmatlari ham katta. U moliyaga nisbatan yangicha yondoshuvni
asoslab bergan. Uning nazarida moliya vosita yoki resurs emas,
balki munosabatlardir.
Prof. L.Xodskiy moliya fanining chegaralarini biroz kengaytiradi
va uning tarkibiga pul muomalasi masala-larini ham kiritadi.
1882-1885 yillarda
o’zining “Moliyaviy huquq” asarini nashr
ettirgan Sankt-Peterburg universitetining profes-sori V.Lebedev
ham moliya nazariyasini rivojlantirishga munosib xizmat
ko’rsatgan.
U moliyaning tarkibiga faqat pul daromadlarini kiritibgina qolmasdan,
natural soliqlarni ham kiritadi, davlat xarajatlarini esa, uning
tarkibidan chiqaradi.
XX
asrning
boshlarida
moliyaga
oid
M.Bogolepov,
V.Tverdoxlebov, A.Bukovetskiy va P.Genzellarning asarlari paydo
bo’ladi.
Sho’rolar
davrida
moliya
fanining
taraqqiy
etishiga
V.Dyachenko,
A.Aleksandrov,
A.Birman,
E.Voznesenskiy,
V.Chantladze, B.Boldirev, V.Rodionova, P.Nikolskiy, M. Shermenev,
M.Romanovskiy,
B.Sabanti,
V.Kolesnikov,
D.Mo-lyakov,
A.Shumov, S.Sitaryan, H.Sobirov muhim hissa
qo’shgan-lar
8
.
Dostları ilə paylaş: |