T. Malikov O. Olimjonov
Takror ishlab chiqarish va moliya
Yüklə 6,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3. Takror ishlab chiqarish va moliya
Insoniyat hayot kechirishi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy- joy va ijtimoiy sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarishi taqozo etiladi. Planetamiz aholisi sonining o’sishi va uning urbanizatsiyalashuv darajasining ortishi, mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoj-lanishi qator omillar ta’siri sharoitida “hayot kechirish ”ni takror ishlab chiqarish ayrim davlatlar mustaqil yashay olishining muhim sharti bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, xalqaro mehnat taqsimotining foydali tomonlaridan tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning notekis taqsimlanishiga, eng boy-badavlat sanalgan mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko’proq to’planishiga olib kelmoqda. Kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan mamlakatlar esa hamon xomashyo qazib chiqarish va qishloq xo’jalik mahsulotlari etishtirish bilan shug’ullanishga majbur etilmoqda. Shunday bo’lishiga qaramasdan, har qanday sharoitda ham takror ishlab chiqarish jarayonining mazmuni o’zgarmasdan qolayotir. Moliya, bank va baho mexanizmlari orqali foydaning asosiy qismi eng rivojlangan mamla-katlarda yig’ilmoqda va ularga kelgusida ham taqsimlashni o’zlari foydalariga hal qilishga imkon berayapti. Tarixiy taraqqiyotning aynan shunday sharoitlarida takror ishlab chiqarish jarayonida moliyaning o’rni va ahamiyatini chuqur tasavvur qilish O‘zbekistonning bo’lajak moliyachi mutaxassisi uchun o’ta zarur sifat hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayoni o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: ishlab chiqarish; almashuv; taqsimlash; iste’mol. Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart bo’lib, ulardan hatto bittasi ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib qoladi. Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir necha iqtisodiy kate-goriyalar xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi bevosita va bilvosita shakllarda bo’lishi mumkin. Masalan, baho kategoriyasi tovar kategoriyasi singari almashuv bosqichida markaziy o’rinni egallaydi. Biroq, baho kategoriyasining ta’siri, takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, iste’mol bosqichida bevosita namoyon bo’ladi. O‘zbekiston sharoitida davlat moliyasining ijtimoiy mo’ljallanganlik darajasi yuqori ekanligidan kelib chiqiladigan bo’lsa, taqsimlash bosqichida ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko’rinadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining bu bosqichida (taqsimlashda) barcha ijtimoiy manfaatlar va shunga muvofiq ravishda, jamiyatning barcha qarama-qarshiliklari namoyon bo’ladi. Iste’molga ketadigan jami ijtimoiy mahsulot (JIM)dan, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishning oldingi ( o’tgan) tsiklida foydalanilgan mehnat qurollari va predmetlari qiymatini tiklash uchun mo’ljallangan qismi ajratiladi. Bu qism takror ishlab chiqarishning yangi tsiklida ham uning shu hajmda takrorlanishini ta’minlaydi. Qolgan qism mablag’larning egasi va ishchilar o’rtasida taqsimlanadi. Taqsimlash nisbatlari asrlar davomida shakllanib, unda ishtirokchilarning har biri o’ziga tegishli bo’lgan qismni ko’paytirish maqsadida bir-birlari bilan doimiy qarama-qarshilikda bo’ladilar. Shunday qilib, jamiyatda yangidan yaratilgan qiymat birinchi taqsimlash bosqichini va undan so’ng esa almashuv va iste’mol bosqichlarini bosib o’tadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisi o’ziga tegishli bo’lgan daromadni quyidagi ikki qismga bo’ladi: iste’mol fondi; jamg’arish fondi. Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, qarzlar, sug’urta to’lovlari kabi iqtisodiy vositalardan foydalangan holda individual va jamoa daromadlaridan o’zining hissasini (o’ziga tegishli bo’lgan qismni) ajratib oladi. Qayd etish joizki, daromadlar qancha qismini olishning chegarasini aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamo-atchilik tashkilotlari, partiyalar va shunga o’xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yo’li bilan davlat faoliyatining chegarasini aniqlashga harakat qiladi. O‘z navbatida, davlat ham o’zining harakat doirasini (sohasini) kengaytirishga harakat qiladi. Uning funksiyalari qancha keng bo’lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining shuncha katta summalariga davlat da’vo-garlik qiladi. Shu munosabat bilan iste’mol proportsiyalari (nisbatlari) ham o’zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot xarajatlarining kattaroq qismini o’z zimmasiga olsa (bizning mamlaka-timizda aynan shunday), bu narsa ishchi kuchining bahosida va demak, mehnat haqining darajasida o’z aksini topadi. Bu jarayonda ijtimoiy iste’mol fondlarining hissasi qancha yuqori bo’lsa, shaxsiy iste’mol fondlarining hissasi shuncha past bo’lishi bilan xarakterlanadigan tendentsiyani tushunish juda muhimdir. Moliya nazariyasida takror ishlab chiqarish jarayonida davlat ishtirokining qiyosiy samara-dorligi xususidagi bahslar hali- hamon to’xtaganicha yo’q. Har bir davlat uchun ma’lum bir davrda mamlakat aholisi (alohida shaxslar emas, balki aholining keng qatlami) qancha boy bo’lsa, davlatning o’zi ham shuncha boy bo’ladi, degan tushunchadan kelib chiqib, aniq tavsiyalar ishlab chiqmoq maqsadga muvofiq. Chunki daromadning yuqori darajasi yuqori iste’mol talabini, sog’lomlashib borayotgan iqtiso-diyotni vujudga keltiradi. Shunga mos ravishda soliqqa tortiladigan baza (asos) o’sadi va jamg’armalar hissasi oshadi. Jamg’armalar ssuda kapitalining asosini tashkil etib, o’z navbatida, ular kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va ilmiy-texnika taraqqiyotiga o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Hukumatlari soliqlar orqali shaxsiy daromad miqdorlarini chegaralab (cheklab) qo’ygan mamlakatlarda iqtisodiyot o’sish bazasi ham torayishi mumkin. Taqsimlash jarayoniga davlat aralashuvining balanslashtirilgan chegaralari buzilsa, butun takror ishlab chiqarish jarayoni ham buziladi (izdan chiqadi). Agar ijtimoiy portlashlarning oldini olish maqsadida davlat aholi kambag’al qatlam-larini qo’llab-quvvatlash bo’yicha qo’shimcha ravishda majbu-riyatlarni o’z zimmasiga olsa, bu holda vaziyat o’zgarishi mumkin. Markazlashtirilgan rejali tizimni bozor mexanizmi bilan to’liq almashtirilganligi sharoitida eski taqsimlash tizimining saqlanib qolishi mumkin emas. Biroq yangi tizimni yaratishda iqtisodiyot tarmoqlari texnologiyala-rining holati, tarkibiy tuzilishi, raqobatbardoshlik va boshqa omillar inobatga olinishi kerak. Boshqa mamlakatlarning bu boradagi tizimidan ko’r-ko’rona nusxa olish noto’g’ri va bu o’zini oqlamaydi. Takror ishlab chiqarish jarayonining taqsimlanishini tahlil qilishni tanlab, kapitalning real harakatida faqat moddiy ishlab chiqarish sohasi bilan chegaralanish etarli emas. Bundan tashqari, kapitalning milliy chegaralarni tan olmasligini ham e’tirof etmoq lozim. Chunki bunga faqat birja va bank sohalarining o’ziga xos xususiyatlari emas, balki transmilliy kompaniyalarning keng rivojlanishi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Taqsimlash jarayonida moliyaning roli va o’rnini ko’rsatish uchun JIMning o’rniga YaIMdan foydalanish mumkin. Bunda har ikki ko’rsatkichlar o’zlarining afzal-liklari va kamchiliklariga ega ekanligini e’tiborga olish lozim bo’ladi. Masalan, YaIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy xarajatlar kiritilmaydi. Bir vaqtning o’zida esa, JIMning tarkibiga noishlab chiqarish xizmatlari kiritilmaydi, xolbuki, ularning salmog’i yuqori darajada taraqqiy etgan jamiyat-larda jamiyat xarajatlarining 1/3 qismini tashkil etishi mumkin. Biroq taqsimlashning ko’pqadamli ekanligi inobatga olinadigan bo’lsa, JIM ko’rsatkichi yuqoridagi maqsadlar uchun ma’lum bir afzalliklarga ega ekanligi ma’lum bo’ladi. Chunki u takror ishlab chiqarishning muhim sohasi bo’lgan moddiy ishlab chiqarish sohasini o’zida to’liqroq aks ettiradi. JIM quyidagi ikki asosiy qismdan iborat: mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ishlab chiqarish vositalarining qiymati (mehnat qurollari va mehnat predmetlari); milliy daromad (ishchi kuchi va qo’shimcha mahsulotning qiymati). Ishlab chiqarishni tashkil etish uchun o’z mablag’lari etarli bo’lmagan sharoitda davlat subsidiyalaridan yoki bank kreditidan foydalanish mumkin. Ularning har ikkalasi ham moddiy ishlab chiqarish sohasidan chetda shakllanadi. JIMning qiymatidan sarflangan ishlab chiqarish vositalarini tiklashni (amortizatsiya ajratmalari, materiallar, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar sotib olish, yoqilg’i, elektroenergiyani xarid qilish ko’rinishlarida va h.k.) taqsimlash jarayonlariga kiritish mumkin emas. Bu tiklanish takror ishlab chiqarishning uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi. Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona tizim sifatida qabul qilinsa, u holda keyingi qayta taqsimlash MDdan faqat soliqlarni to’lashga borib tugar edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat (soliq tizimi orqali) ishtirok etibgina qolmasdan, balki xizmat ko’rsatish sohasi, maorif, sog’liqni saqlash, bank tizimi va h.k.lar ham qatnashadi. Davlat o’z daromadlarini shakllantirib, ular hisobidan, xususan, byudjet sohasining xodimlariga ish haqi to’laydi. Byudjet tizimida ishlaydiganlar esa, o’z navbatida, Davlat byudjetining daromadlarini shakllan-tirishga yo’naltirilgan soliqlarni to’laydilar. Fuqarolar o’zlarining shaxsiy daromadlari hisobidan turli xizmatlarning haqini to’laydilar, sug’urta fondlariga ajratmalar (badallar) qiladilar, bank kreditidan foydalanganliklari uchun foizlarni qayta-radilar. Korxonalar turli xizmatlar ko’rsatish orqali topgan daromadlari hisobidan ham soliqlar to’laydilarki, ular byudjet daromadlarini shakllantirishga yo’naltiriladi. Taqsimlashning tarkibiga kiruvchi barcha munosabatlar ham moliya bo’lavermaydi. Lekin taqsimlashning chegarasidan chetda moliya mavjud emas. JIMning ikkiga bo’linishi bilan xarakterlanadigan taqsimlashning birinchi bosqichidan so’ng ikkinchi bosqich boshlanadiki, unga muvofiq MD jamg’arish fondi va iste’mol fondiga bo’linadi. Jamg’arish fondi ikki qismdan iborat bo’lib, uning bir qismi takror ishlab chiqarishni kengaytirish va ikkinchi qismi esa zaxira(rezerv) fondlarini shakllantirishga mo’ljallangandir. Taqsimlashning bu bosqichida moliyaning ishtiroki iqtisodiyotga davlat investitsiyalarini kiritish, davlat rezervlarini shakllantirish va sug’urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo’ladi. Bunda tegishli fondlarni shakllantirish bosqichi bu bosqichdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin bu yerda tegishli navbatga rioya qilinmasligi ham mumkin. Chunki barcha daromad va xarajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet ko’rsatkichlari doirasida (chegarasida) amalga oshiriladi. Tarixiy taraq-qiyotning bugungi bosqichida deyarli barcha mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga ega bo’lib, bu narsa taqsimlash jarayonining qonuniyatlarini o’rganayotgan paytda daromad va xarajat-larning ketma-ketligiga e’tibor bermaslikka imkon beradi. Ko’pchilik hollarda amaliyotda daromadlar hali yig’ilmasdan oldin xarajatlarning amalga oshirilishi sodir bo’ladi. Bunday vaziyatlarda, ya’ni daromad va xarajatlarning muddatlari bo’yicha paydo bo’layotgan nomuvofiqlikning oldini olish uchun (yoki shu muammoni hal etish uchun) davlat krediti mexanizmidan foydalanish mumkin. Jamg’arish fondi va iste’mol fondi o’rtasidagi nisbat vaqt jihatidan ham, takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan sub’yektlari (davlat bilan ham birgalikda) o’rtasida ham juda alohidadir. Iste’molning darajasiga texnologiya holati, kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obro’si va boshqa shu kabi ko’plab omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Jamg’arish fondi va iste’mol fondi o’rtasidagi nisbatlarning o’zgarishiga qarab qator xulosalar qilish mumkin. Masalan, iste’mol fondining etarli yuqori darajadasida noishlab chiqarish sektorida jamg’arishning hissasi ortadi (ya’ni, shaxsiy jamg’armalar o’sadi). Agar MDda iste’molning nisbiy hissasi kamroq bo’lsa, korpo-rativ jamg’armalar o’sadi. Chunki yaratilgan MD yangidan yaratilgan qiymatdan boshqa narsa emasdir. Butun takror ishlab chiqarish jarayonining negizida o’ziga xos tovar bo’lgan ishchi kuchi yotadi. Tovar sifatida ishchi kuchi o’zini takror ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq bo’lgan qiymatni yaratish xususiyatiga egadir. Bu xususiyat ishlab chiqarishning boshqa tarkibiy qismlari bo’lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlariga esa xos emas. O‘z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat: ijtimoiy iste’mol fondlari; shaxsiy iste’mol fondlari. Davlatlarda ijtimoiy va shaxsiy iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbat hokimiyat tuzilmasiga, an’analarga va h.k.larga bog’liq. Yaqin o’tmishda kommunistik yoki sotsialistik partiyalar hukmronlik qilgan mamlakatlarda ijtimoiy iste’mol fondlari iste’mol fondlarining umumiy hajmida asosiy o’rinni egallagan. Chunki ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etgan. Ayni zamonda ham ijtimoiy hayotni demokratlashti-rish darajasi yuqori bo’lgan Shvetsiya, Norvegiyada yoki neftga boy Saudiya Arabistoni, Quvayt, Birlashgan Arab amirliklari, Bruney sultonligi kabi ayrim davlatlarda ham ijti-moiy i ste’mol fondlarining iste’mol fondlaridagi salmog’i katta. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos yo’lini tanlagan O‘zbekiston Respublikasida ham aholining ijtimoiy himoyasiga iste’mol fondlarining katta qismi ajratilyapti. Demak, yuqorida bayon etilgan mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’z zimmasiga juda katta ijtimoiy vazifalarni olgan davlatlarda iste’mol fondlarining umumiy hajmida ijtimoiy iste’mol fondlari asosiy o’rinni egallaydi. Chunki ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy iste’mol fondlarining salmog’i boshqa mamlakatlarda ham nisbatan yuqori bo’lib, bu fondlar orqali boshqaruv xarajatlari, mudofaa, sanoat, qishloq xo’jaligi va h.k.larni moliya-lashtirish qo’llab-quvvatlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishni moliyaning ishtirokisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar bu jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Ammo bu holatni so’zma-so’z tushunish kerak emas. Chunki, masalan, buxgalteriya hisobi tizimi soliqlar va ajratmalarning hajmini aniqlashga sharoit yaratadi, baholar va amor- tizatsiya ajratmalari tizimi esa foyda summasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Biroq ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning bevosita jarayoniga faqat moliya xizmat qiladi. Ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ishlatish asosan Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirishga sarflanadi. Bozor iqtisodiyoti xos bo’lgan dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirishda o’zining to’lovlari bilan ish beruvchilar va yollanma mehnat xodimlari ham ishtirok etadilar. Oxirgi holda ijtimoiy iste’mol fondini shakllantirishga shaxsiy iste’mol fondining bir qismi yo’naltiriladi. Shaxsiy iste’mol fondining qolgan qismi quyidagi ikki qismga bo’linadi: shaxsiy jamg’arma fondlari; iste’mol fondlari. Shaxsiy iste’mol jamg’armasining aynan shu ikki qismi tovarlarni olish-sotish bilan bog’liq operatsiyalarning to’laqonli faoliyat ko’rsatishi uchun tegishli sharoitni yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’mol fondi va jamg’arish fondi o’rtasidagi nisbat hamda ularning hajmi davlatning rivojlanish sur’atini belgilab beruvchi muhim ko’rsatkichlar qatoriga kiradi. Agar davlat soliqlar ko’rinishida birlamchi daromadlarning katta qismini o’z ixtiyoriga olib qo’ysa, u shu bilan iqtisodiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda hamma narsa boshqaruv organi sifatida davlatning xususiyatiga borib taqaladi – uning xarajatlari ortiqcha (davlat apparati xarajatlarini moliyalashtirish to’g’risida gap ketayapti), samarasiz (iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar qismi) yoki nooqilona (ijtimoiy soha xarajatlari haddan ziyod qimmat bo’lib, ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishini rag’batlan-tirmaydi) bo’lishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, yaratilayotgan daro-madlarning 30 foizdan ortiq qismi olib qo’yilayotgan davlatlarda ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchilarda iqtisodiy o’sish uchun mablag’lar etarli bo’lmay qolishi mumkin. Shunday holatlarda davlat ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarning bir qismini o’zi hisobidan amalga oshirishi taqozo etiladi. Soliqqa tortish darajasi yuqori bo’lgan sharoitda soliqni to’lashdan bosh tortish tendentsiyasi kuchayishi tufayli soliqlarni undirish xarajatlari ham ortadi. Yüklə 6,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|