1-bob. Moliyaning mohiyati va funksiyalari
1.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
Moliyaviy
munosabatlarning
ilk
shakllari
insoniyat
taraqqiyotining quldorlik jamiyati bosqichida jamiyatning sinflarga
bo’linishi va davlatning vujudga kelishi bilan bog’liq ravishda paydo
bo’ldi. Muayyan hududda boshqaruv organi sifatida davlatning
vujudga kelishi uning hokimiyat apparatini moddiy jihatdan
ta’minlash, jamoat tartibini saqlash, mamlakatni himoya qilish,
urush harakatlarini olib borish, ijtimoiy
ob’ektlar va yo’llar qurish
kabi vazi-falarni bajarishi uchun
ma’lum darajada pul mablag’lari
ham
bo’lishini taqozo eta boshladi. Xuddi shu holat o’z navbatida
jamiyatda moliya paydo
bo’lishini iqtisodiy zaruriyatga aylantirdi.
Demak, davlatchilik tizimining vujudga kelishi moliyaning paydo
bo’lishi uchun asosiy sabab bo’lib xizmat qildi.
Moliya haqida
so’z borar ekan, eng avvalo, bu atama qanday
paydo
bo’lgan, degan haqli savol tug’ilishi tabiiy. “Moliya” arabcha
so’z bo’lib, o’zbek tilida eng umumiy tarzda “pul mablag’lari”
ma’nosini anglatadi. Bu so’z ona tilimizda ishlatilishining quyidagi
ko’rinishlari mavjud:
maqsadli pul fond
1
larini hosil etish, jamlash, taqsimlash va
ishlatish yuzasidan paydo
bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmui;
pul
mablag’larini shakllantirish, taqsimlash, ularni sarf qilish tizimi
(masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliyaviy tizim);
biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat
tasarrufidagi pul
mablag’lari (masalan, korxona moliyasi);
moliya ishlari bilan
shug’ullanuvchi davlat organi
(
so’zlashuv tilida)
2
.
Arab tilidagi
“mol”, ya’ni “boylik, mulk; pul jamg’armasi”,
shuningdek
, “moliyat”, ya’ni “pul mablag’lari; soliq” so’zlari ham
moliyaga daxldordir
3
.
Lekin jahon iqtisodiy adabiyotida
lug’aviy ma’nosi jihatidan
o’zbekcha “moliya” iborasining frantsuzcha “finance”, lotincha
“financia” va ruscha “finansi” kabi ekvi-valentlari yoki ma’lum
1
O‘zbek tilining izohli lug’atida “fond” va “jamg’arma” so’zlari sinonim sifatida keltirilgan. Biz ham darslikda ularni
asosan bir ma’noni ifodalaydigan iboralar tarzida ishlatdik. Lekin gap yoki jumlaning ma’nosiga qarab, ba’zi o’rinlarda
“fond”, ba’zi joylarda esa “jamg’arma” iborasini ishlatishni ma’qul ko’rdik.
Qarang: O‘zbek tilining izohli lug’ati: 80 000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi. J.2. E – M // Tahrir hay’ati: T.Mirzayev
(rahbar) va boshq.; O‘z.R FA Til va adabiyot in-ti. – T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti,
2006. – 69-b.
2
Qarang: O‘zbek tilining izohli lug’ati: 80 000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi. J.2. E – M // Tahrir hay’ati: T.Mirzayev
(rahbar) va boshq.; O‘z.R FA Til va adabiyot in-ti. – T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti,
2006. – 611-b.
3
Qarang: o’sha manba, 610- va 611-betlar.
ma’noda, sinonimlari
4
qachon va qayerda paydo
bo’lganligi haqida
aniq
ma’lumot yo’q
5
.
Ayrim olimlar
“financia” (“finance”, “finansi” va h.k. shakllarda)
tushunchasi aynan shu shaklda XIII-XIV asrlarda Italiyaning savdo
shaharlarida paydo
bo’lgan va dastlab “pul to’lovi” ma’nosini
anglatgan, degan fikrlarni
olg’a surishadi. Xalqaro savdo-sotiq
ishlarining
rivojlanishi
mazkur
iboraning
Italiyadan
boshqa
davlatlarga ham tarqalishiga sabab
bo’lgan. XY asrda “financia”
tushunchasi Fransiyada
“davlat daromadlari”, “pul summalari” ma’-
nosida ishlatila boshlangan. Boshqa tadqiqotchilar bu atama
muomalada ilk bor frantsuz olimi J.Boden tomonidan 1755 yilda
nashr etilgan
“Respublika xususida olti kitob” nomli asarida
ishlatilgan va shu tariqa bu atama Yevropa dav-latlari hayotiga kirib
kelgan, deb hisoblashadi
6
.
Yaratilayotgan moddiy
ne’matlarni taqsimlash va qayta
taqsimlash
bo’yicha oliy hokimiyat organi sifatida davlat va takror
ishlab chiqarish jarayonining boshqa ishtirokchilari
o’rtasida yuzaga
chiqadigan
ma’lum bir iqtisodiy munosabatlarni Yevropa davlatlarida
o’rta asrlardan boshlab “moliya” tushunchasi orqali ifodalay
boshlashgan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash
va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliq-lar va turli
ko’rinishdagi
shaxsiy
to’lanmalar
xarakteriga
ega
bo’lgan.
Tovar-pul
munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash
munosabatlari shakllarining
o’zgarishiga olib keldi – ular ko’proq
ravishda pul xarakte-riga ega
bo’ldi. Biroq bu munosabatlarning
mazmun va mohiyati printsipial jihatdan
o’zgarmay qolaverdi.
Zamonaviy tasavvurdagi
“moliya” tushunchasi podsholar
xazinasidan davlat xazinasi ajralib chiqishi bilan paydo
bo’lgan. Bir
paytning
o’zida shuni alohida qayd etish kerakki, jamiyatda pul,
tovar-pul munosabatlari va davlatning paydo
bo’lishi o’z-o’zidan
darhol moliyaning ham vujudga kelganligini bildirmaydi. Ular
hammasi bir paytda,
ya’ni birdaniga paydo bo’lgan emas. Moliya
4
Biz bu erda dunyo xalqlarining turli tillarida shaklan turlicha va mazmunan bir xil ma’noni anglatuvchi so’zlarni
nazarda tutayapmiz.
5
Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit. Uchebnik / Pod red.prof. V.K.Senchagova, prof.A.I.Arxipova. –M.: Finansi i
statistika, 1999. s.25). Boshqa mualliflarning fikriga qaraganda, bu atama muomalaga 1755 yilda “Respublika xususida
olti kitob” asarini nashr ettirgan frantsuz olimi J.Boden tomonidan kiritilgan (Qarang: Finansi. Uchebnik dlya vuzov /
Pod red. prof. M.V.Romanovskogo, O.V.Vrublevskoy, B.M.Sabanti. – M.: Finansi i statistika, 2000. s.44).
6
Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit. Uchebnik / Pod red.prof. V.K.Senchagova, prof.A.I.Arxipova. –M.: Finansi i
statistika, 1999. s.25; Finansi. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. prof. M.V.Romanovskogo, O.V.Vru-blevskoy,
B.M.Sabanti. – M.: Finansi i statistika, 2000. s.44; Finansi. Uchebnik ./ Pod red. G.B.Polyaka. – 3-e izd., pererab. i dop.-
YuNITA-DANA, 2009. – s.8; Finansi: Ucheb.posobie / Pod red. A.M.Kovalevoy. – 5-e izd., pererab. i dop. – M.:
Finansi i statistika, 2008. – s.7
.
shakllanib, bizning u haqidagi bugungi tasavvurimizdagi moliya
ko’rinishiga kelishi uchun jamiyatda bir qator shart-sharoitlar pishib
etilgan
bo’lishi kerak. Ular quyidagilar:
1. Asrlar davomida davlat ixtiyoriga
yig’iladigan barcha pul
mablag’larining mutloq egasi qirol (sharqda podsho), deb
hisoblanilgan.
Mablag’lar qirol xohish-ixtiyori bilan yig’ilgan va u
xohlagan shaklda xarajat qilingan.
O‘sha davrlarda odamlar
tasavvurida daromadlarni ishlatish bundan boshqacha
bo’lishi
mumkin emasday tuyular edi.
XVI
–XVII asrlarda Niderlandiya va Angliyada yuz bergan
birinchi burjua inqiloblari moliyaning shakllanishiga juda katta turtki
bergan.
To’g’ri, mazkur inqiloblar qirollik tuzumini ag’darib tashlay
olmadi. Lekin shunday
bo’lsa-da, qirolning hokimiyatini ancha
cheklashga erishildi va biz uchun eng muhimi qirolning xazinaning
mutloq egasi sifatidagi huquqi keskin qisqartirildi. Yangi sharoitda
xazina
o’rniga umumdavlat pul mablag’lari fondi, zamonaviy til bilan
aytganda, byudjet tashkil etila boshlandi. Qirolning xazi-nasi
o’rniga
davlat byudjeti tushunchasining kirib kelishi moliyaning shakllanishi
va zamonaviy
ko’rinish olishida o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan
inqilobiy
o’zgarishlardan biri bo’lib hisoblanadi.
Shu
o’rinda Markaziy Yevropa davlatlarida xazinani tasarruf
etish sohasida yuz bergan bunday
o’zgarishlar dunyo-ning juda ko’p
davlatlarida, xususan,
O‘rta Osiyoda ommalash-maganligini e’tirof
etish zarur.
O‘z taraqqiyoti davrida kapitalistik tuzumni bosib
o’tmagan mazkur davlatlarda podsholar xazinaning mutloq egasi
bo’lib qolaverganligi va muomalaga davlat byudjeti tushunchasi
kirishi podsholik hokimiyatining bekor qilinishiga qadar hal
bo’lmaganligini tabiiy hodisa sifatida tushunish to’g’ri bo’ladi.
2. Amaliyotga
“xazina” o’rniga “davlat byudjeti” tushun-chasi
kirgandan keyin byudjetni tashkil etish va
mablag’-lardan
foydalanish tartibi shakllana boshladi
. “Davlat daromadlari” va
“davlat xarajatlari” iboralari paydo bo’ldi, ularning tarkibi aniqlandi,
davlat byudjetini shakllantirish va
mablag’larini sarflash uchun
tegishli qonun hujjatlarining asoslari yaratila boshlandi.
Davlat byudjeti daromadlarini asosan soliqlar, turli
to’lovlar,
harbiy
o’lja va kontributsiyalar tashkil etgan bo’lsa, o’sha paytdayoq
xarajatlar moddalarining hozirga qadar
o’z ahamiyatini yo’qotmagan
yo’nalishlari shakllandi: harbiy xarajatlar, iqtisodiyot, boshqaruv va
ijtimoiy maqsadlarga ajratilgan
mablag’lar.
3. Qirol xazinaning mutloq egasi
bo’lgan davrda daromadlar
natural soliqlar va aholining mehnat majburiyat-laridan iborat
bo’lgan
edi.
Endilikda
pul
ko’rinishidagi soliqlar Davlat byudjeti
daromadlarining asosiy qismini tashkil eta boshladi. Natijada
yaratilayotgan mahsulotni qiymat shaklida taqsimlash bosqichi
boshlandi.
Lekin shuni yana alohida
ta’kidlash lozimki, moliya va moliyaviy
munosabatlarning mohiyati haqidagi tushunchalar vaqt
o’tishi bilan
o’zgarib borgan
7
.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksiyadorlik
shaklidagi) milliy va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan
bog’liq holda tovar ishlab chiqa-rishning yirik masshtablarda
rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilari
o’rtasida pul mablag’larini jalb qilish, ulardan foydalanish va ularni
taqsimlash metodlari hamda usullarining takomillashuviga olib keldi.
Tovarlar
harakatidan
ajralgan
pul
mablag’larining harakati
masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi.
Ular bir tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan,
turli
sub’yektlar o’rtasida YaIM qiymatini taqsimlash va qayta
taqsimlash bilan
bog’liqdir. Bir vaqtning o’zida, ularning har biri
amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik aylanma-sining
tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan
o’z hissalarini
olishga
da’vo qiladilarki, bu moliyaviy munosabatlarning sohasidir.
Shunday qilib, moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, taraqqiyot
qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va
ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning iqtisodiy tuzumi,
davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilanadi. Tarixiy kategoriya
sifa-tida ham moliyaning vujudga kelishi jamiyatning sinflarga
bo’linishi va davlatning paydo bo’lishi bilan bog’liq.
Dostları ilə paylaş: |