Tabiiy fanlar 6 Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik Yangi nashr
Yüklə 16,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 25-MAVZU. TIRIK ORGANIZMLARNING NAFAS OLISHI
| Ratsional ovqatlanish goidalari
1. Organizmda bir sutkalik ovqatdan hosil bo‘ladigan energiya miqdori sarflanadigan ener giya miqdoriga teng bo‘lishi kerak. 2. Bir sutkalik ovqat tarkibida - gi oqsillar, yog‘lar va uglevodlar, mineral tuzlar, suv, vitaminlarning miqdori odam organizmining shu moddalarga bo‘lgan ehtiyojiga mos kelishi kerak. 3. Ovqatlanish rejimiga rioya qilish, ya’ni bi r sutkalik ovqat miqdori to‘rt qismga bo‘lingan holda iste’mol qilinishi kerak. Masalan, o‘quvchining ovqatlanish rejimi quyidagicha tashkil etilishi mumkin: ertalabki nonushta – sutkalik ovqat kaloriyasining 25–30 % ini tashkil etadi; tushki ovqat – sutkalik ovqat kaloriyasining 35–40 % ini tashkil etishi kerak; kechki ovqat – sutkalik ovqat kaloriyasining 15–20 % ini tashkil etadi; qo‘shimcha ovqatlanish – sutkalik ovqatning 10–15 % ini tashkil etadi, ya’ni maktabda tanaffus vaqtida ovqatlanish. Ratsional ( lotincha “oqilona”) ovqatlanish sog‘lom turmush tarzining eng muhim omili hisoblanadi. Ovqatlanishni to‘g‘ri tashkil etish sog‘lom va normal rivojlanishga yordam beradi. 1. Oqsil va uglevodga boy mahsulotlarni ayting. 2. Ratsional ovqatlanishning qanday ahamiyati bor? 3. Nima uchun ovqatlanish rejimiga rioya qilish kerak? 4. Ovqat zararli bo‘lishi mumkinmi? Nima uchun? 25-MAVZU. TIRIK ORGANIZMLARNING NAFAS OLISHI 1. Tirik organizmlar nima uchun nafas oladilar? 2. O‘simlik va hayvonlarning nafas olishida qanday farq bor? Sizga ma’lumki, odam nafas olganda havodan kislorod o‘zlashtiradi va karbonat angidrid ajratadi. O‘ylab ko‘ring-chi, kislorod nima uchun zarur? Nafas chiqarganda ajraladigan kar - bonat angidrid qanday jarayonlar tufayli hosil bo‘ladi? Barcha tirik organizmlar kabi odamning oʻsishi, rivojlanishi, harakatlanishi uchun energi - ya zarur. Biz energiyani har kuni iste’mol qiladigan oziq-ovqatdan olamiz. Ovqat tarkibidagi oqsil, yog‘, uglevodlar parchalanganda energiya hosil bo‘ladi. Bu moddalarning parchala - nishi uchun kislorod zarur. Demak, tirik organizmlar nafas olganda qabul qilinadigan kislo - rod oziq moddalarning parchalanishi va energiya hosil qilish uchun zarur. Oziq moddalar parchalanganda esa karbonat angidrid ajraladi. O‘simliklar barcha organlari bilan na - fas oladi. O‘simlikning poyasi, bargi va guli kislorodni atmosferadan, ildizi esa tuproq orasidagi havodan oladi. Shu- ning uchun ildizlar ko‘proq kislorod olishi uchun tuproqni yumshatib turish muhim. O‘simliklarning nafas olish organ - larini oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Mikroskop yordamida o‘simlik barglari va poyalarida og‘izchalarini ko›rish mumkin. Barg og‘izchalari orqali o‘simlik kislorodni o‘zlashtiradi va karbonat angidridni havoga ajratadi. O‘simliklar kislorod bilan nafas olishini tajribada isbotlash mumkin. Birinchi idishga undirilgan urug‘larni yoki o‘simlikning yashil novdasini joylashtiramiz, ikkinchi idishni bo‘sh holda ustini mahkam yopib issiq joyda qoldiramiz. Bir necha kundan so‘ng yonib turgan sham yordami - da har bir idishda kislorod bor-yo‘qligini tekshiramiz. Agar idishda kis - lorod mavjud bo‘lsa, sham yonishda davom etadi. Nima uchun bo‘sh idishda sham yonishda davom etadi, urug‘ solingan idishdagi sham esa o‘chadi? Kislorod Kislorod Karbonat angidrid Karbonat angidrid Barg og‘izchasi Unayotgan urug‘lar Unayotgan urug‘lar Havo Havo Bir sutkadan so‘ng 56 57 4-bob. TIRIK ORGANIZMLARNING TUZILISHI 4-bob. TIRIK ORGANIZMLARNING TUZILISHI Hayvonlarda kislorod va karbonat angidrid gazlari almashinuvini ta’minlaydigan nafas olish organlari mavjud. Masalan, mollyuskalar, baliqlar jabralari orqali, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar esa o‘pkalari orqali nafas oladi. Nafas olish organlari orqali qabul qilingan kislorod oziq moddalarning parchalanishiga sarflanadi va bu jarayonda karbonat angidrid ajraladi. Odam ko‘p to‘planadigan xonada nafas olish qiyin, chunki havoda kislorod kam bo‘ladi. Shunung uchun xonalarni tez-tez shamollatishni unutmang. Uxlashdan av - val yotoqxona derazalarini ochishni unutmang.Toza havoda uxlash salomatlik uchun foydalidir. Ochq havoda, ya’ni o‘rmon, dala, o‘tloq, bog‘larda ko‘proq sayr qiling. Havo - da har doim chang bo‘ladi. Bemorlar gapirganda, yo‘talganda va aksirganda, havoga ko‘plab mikroblar chiqadi. Inson tomonidan yutilgan chang yo‘talni keltirib chiqaradi, mikroblar kasallikka olib kelishi mumkin. Yüklə 16,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|