Tarbiyaviy ishlar

1.7. T arbiyaviy ishlarning y o bnalishlari
43

---

yatlarini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojini ta ’minlash, 
o ‘zi xohlagan kasbini tanlash jihatidan rivojini ta ’minlash, o ‘zi 
xohlagan sohada faoliyat k o ‘rsatishi uchun m oddiy-m a’naviy, 
tarbiyaviy didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy 
vazifadan ta ’limning har bir b o ‘g ‘ini, turi va bosqichining o ‘ziga 
xos vazifalari kelib chiqadi.
T a’lim pedagoglaming faoliyatidan va о ‘quvchi talabalaming 
faoliyatidan iborat qo‘shaloq jarayondir.
Birgalikdagi faoliyat orqali yoshlar ilmiy bilimlar bilan 
qurollanadilar. Buning natijasida ularning ijodiy qobiliyatlari har 
tomonlama shakllanadi. M a’lumot ta ’lim-tarbiya jarayonining 
natijasi orqali to ‘plangan bilim, k o ‘nikma va malakalar yig‘indisi 
va shakllangan m a’naviy fazilatlar majmuidir.
M a’lumot olishning to ‘g ‘ri va ishonchli yoTi davlat ta ’lim 
standartlari bo‘yicha bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, 
dasturlar asosida o ‘quv yurtlarida tashkil qilinadigan ta ’lim- 
tarbiya jarayonidir.
T a’lim, tarbiya, m a’lumot, rivojlanish, shakllanish uyg‘un- 
lashgan yagona jarayondir.
Unda o ‘qituvchi-tarbiyachi rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq 
tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy bilimlaming 
mustaqil bir tarm og‘i sifatida, fan sifatida shakllandi. 0 ‘zining 
ilmiy-nazariy, uslubiy, 
amaliy asoslarini yaratdi. 
Natijada 
pedagogika fanlari tizimi, y a’ni uning tarmoqlari vujudga keldi. 
Yaqin 
vaqtgacha 
falsafaning 
bir 
tarm og‘i 
hisoblangan 
pedagogikaning mustaqil yangi yo ‘nalishlari yaratildi. Jumladan, 
pedagogika fanining tarixan rivojlanishi aks ettirildi. Bunda 
o ‘tmishdagi ilg‘or pedagogik g ‘oyalaming paydo boTishi, 
rivojlanishi, ulaming bugungi kundagi ahamiyati, merosdan 
foydalanishning zaruriyati haqida fikr yuritiladi.
Pedagogika fanlari tizimida tarbiyalanuvchilaming yoshiga 
qaratilgan tarmoq pedagogikalar mavjud. Jumladan, maktabgacha 
ta ’lim pedagogikasi, umumiy ta ’lim pedagogikasi, o ‘rta maxsus, 
kasb-hunar ta ’limi pedagogikasi, oliy ta ’lim pedagogikasi, ishlab 
chiqarish pedagogikasi, menejment, davolash pedagogikasi,
44

---

gerontopedagogika, 
harbiy 
pedagogika, 
yangi 
pedagogika 
texnologiyalari kabidir.
Tarbiya m a’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va 
ehtiyojlarini nazarda tutgan holda, o ‘qituvchining o ‘quvchi bilan 
aniq bir maqsadga qaratilgan 
o ‘zaro amaliy va nazariy 
muloqotidir.
Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati 
va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga 
solinadi:
a) talabaning biron xislatini shakllantirish yoki y o ‘qotish 
maqsadida rejalashtiriladi;
b) shu xislatlami tarbiyalash yoki yo'qotish uchun xizmat 
qiluvchi manbalar izlab topiladi;
c) belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va 
amaliy manbalami qaysisini va qayerdan izlashi rejalashtiriladi.
Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya mohiyatini ta’lim- 
tarbiya tizimi, jam iyat va insonlaming intellektual va jism oniy 
faoliyati tashkil qiladi.
Tarbiya jarayonining jam iyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda 
beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga 
undash va bu xatti-harakatini asta-sekin k o ‘nikmaga aylantirib 
borish lozim. Bu insonning mushohada qilish qobiliyatini 
tarbiyalaydi, mushohada qilish esa aqlni peshlaydi. Aql ongni 
saqlaydi. Ong esa moddiy va m a’anaviy manbaga aylanadi. Shu 
tarzda inson asta-sekin takomillashib, komillikka erishib boradi. 
Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq 
davom etadigan m a’suliyat, sharafli mehnat va qunt, iroda talab 
etiladi. Buning uchun bolalaming yosh xususiyatlarini hisobga 
olish zarur. M a’naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida 
oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga b o ‘lgan 
munosabat muhim rol o ‘ynaydi. Ota-onalari va atrofdagilarning 
bir-birlariga boTgan munosabatlarini k o ‘rgan bola shunga qarab 
shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So‘ng asta- 
sekin qilayotgan ishlarning mohiyatini anglaydilar. Bolalarni 
to ‘g ‘ri tarbiyalashda ota-onaning ongi, m a’naviyati, bilimi
45

---

tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega.
Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi 
tarbiyachining qanday usuldan foydalanishiga bog‘liq.
Usui - yunoncha atama bo‘lib, aynan qandaydir yo ‘l, usul 
orqali maqsadga, nimagadir erishish yo ‘lini bildiradi. Usul 
axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab:
1) so'z orqali ifodalash usuli;
2) ko'rgazm alilik usuli;
3) amaliy namuna usuli;
4) rag'batlantirish va jazo usuli bo klishi mumkin.
Yuqoridagi usullar o ‘z navbatida quyidagi guruhchalarga
b o ‘linadi:
1-guruh: so‘z orqali uzatish, maslahat berish. m a'lum otlarni 
eshitish orqali qabul qilish (hikoya, m a'ruza, suhbat) usullari;
2-guruh: kinofilmlar, tasviriy san’at, badiiy san’at va boshqa 
k o ‘rish orqali tarbiyalash usullari;
3 - guruh: tarbiya m a’lumotlarini amaliy mehnat harakatlari 
orqali berish, o ‘m ak ko ‘rsatish, boshqalami amaliy mehnatini 
misol qilib ko‘rsatish;
4 - guruh: o ‘quvchi talabalarning yaxshi bajargan ishlarini, 
o ‘rtoqlari oldida yoki ota-onalar majlisida m a’qullash, minnat- 
dorchilik bildirish, iqtisodiy yordam, stipendiyalarni oshirish, 
maqtov yorliqlari topshirish, suratlarini hurmat taxtachasiga osish 
va boshqa og‘zaki “Rahmat”, "Barakalla” kabi ragkbatlantirish 
usullari.
Agar bola siz ogohlantirmasingizdan yoki tushuntirmasin- 
gizdan oldin o ‘z xatosini tushungan bo ‘lsa-yu, sizga qilgan 
xatosini aytolmay izza chekib turgan bo'lsa, uni jazolashga zarurat 
y o ‘q. Endi bu xatoni qaytarmayman, degan m a’noda Sizga 
qarayapti. Siz unga yana bir marta imkoniyat bering. Ammo 
keyingi gal ham xato qilsa va uni tan olmasa, unday hollarda 
quyidagi jazo turlari qo‘llaniladi: tushuntirish, tanbeh berish, 
ogohlantirish, qattiq ogohlantirish, uyaltirish. Yuqoridagi jazo 
turlarini 
o ‘qituvchi 
o ‘quvchiga 
yuzma-yuz 
hech kimning 
g cuvohisiz 
qoilaydi. 
Ammo 
gruppadosh 
o'rtoqlari 
yoki
46

---

sinfdoshlari oldida izza qilay deb bolani uyaltirsa, yomon 
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Uyat
- bu insonning eng nozik sezgisi b o iib , o ‘quvchining 
o ‘rtoqlari yoki jam oa orasida izza qilishi eng yuqori jazo 
hisoblanadi.
0 ‘quvchini jam oa orasida izza qilishni eng oxirgi chorasiz 
qolganda qoTlash mumkin. Eng m a’quli o ‘quvchi bilan yuzma- 
yuz o ‘tirib, mehrli ohangda unga ishonch bildirib, qaltis y o ‘ldan 
qaytarish mumkin.
Tarbiya har bir insonning hayotda yashashi jarayonida 
orttirgan 
saboqlari 
va 
intellektual 
salohiyatlarining 
ijobiy 
ko'nikm asini o ‘zgalarga berish jarayoni.
Bolaning xarakterini, oiladagi tarbiyasini, uning or-nomusi, 
sharm-hayosi kabi nozik tuyg‘ularining tarbiyalanganlik darajasini 
bilmay turib, yaxshi o bylab k o ‘rmasdan birdaniga jam oa orasida 
uyaltirish yoki jah I ustida tinimsiz kaltaklash mum kin emas. 
Sizning tanlagan jazo usulingiz o wquvchini yoki farzandingizni 
qilgan xatosini tushunishga, boshqa qilmasligiga tarbiyaviy saboq 
boTishi kerak. Agar bu jazo usullari o ‘zining samarasini bermasa, 
u holatda ehtiyotkorlik bilan maktab m a ’muriyati va jam oa 
ham korligida boshqa choralarni ishlab chiqish kerak.
Bugungi kunda pedagogika fani amaliyoti ham takomillashib 
bormoqda. Shuningdek, tarbiya jarayoni ham zamon talabiga 
monand takomillashib boradi.
Boshqaruv organlari barkam ol avlodni o ‘qitish va tarbiyalash 
sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirishlari, yetilgan 
masalalarni o ‘z vaqtida va ijobiy hal etishlari, barcha o ‘quv 
yurtlarining ish saviyasini hozirgi zamon talablariga muvofiq 
oshirishni ta ’minlashlari kerak.
T a iim oldiga q o ‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish 
ta iim tizimini boshqarish va unga rahbariik qilish faoliyatining 
saviyasiga bogTiq. Kelajagi buyuk jam iyatning rivojlanish 
talablaridan kelib chiqib, maorifning o ‘rni va roliga yangi avlodni 
tarbiyalash nuqtai nazaridan qarab, Oliy Majlis materiallarida, 
Prezidentim iz m a ’ruzalarida, maxsus qarorlarda rahbarlikni yuqori
47

---

ilmiy darajada amalga oshirish zarurligiga alohida e ’tibor berib 
kelinmoqda.
T a’lim tizimiga ilmiy rahbarlik asoslarini ishlab chiqish 
pedagogika uchun asosiy yo ‘nalishdir. Barkamol avlodni o'qitish 
va 
tarbiyalash 
tajribalarini 
o'rganish. 
umumlashtirish, 
bu 
jarayonning qonuniyatlarini ochib berish, pedagogika nazariya- 
sining asosiy masalalarini ta ’lim amaliyoti va fan yutuqlarini 
nazarda tutgan holda, I.A. Karimov asarlari asosida ijodiy hal 
qilish pedagogikaning burchidir. I.A. Karimov o ‘z asarlarida 
kelajagi buyuk 0 ‘zbekiston Respublikasining organlarini tashkil 
etish va boshqarishga, ulaming rahbarlik faoliyatiga doir muhim 
prinsiplaini har taraflama mufassal ishlab chiqdi.