Тарихий манбашунослик

Maruza materialini mustahkamlash uchun beriladigan savollar:
1. Manbashunoslikning qaysi yo`nalishini bilasiz?
2. Nazariy manbashunoslikning maqsadi va vazifasi nimadan iborat?
3. Amaliy manbashunoslik deganda nimani tushunasiz?
4. Manbaning tashqi moddiy belgilari deganda nimani tushunasiz?
5. Manbaning ichki belgilari – tarkibi va mazmuni nimadan iborat?
3-Mavzu. Manbalarni o`rganish va o`rgatish usullari


Reja:
1. Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
2. Kodikologik ma`lumotlar.
3. Asar muallifi va uning davri.
4. Asarning tarkibi va mazmuni taxlili
5. Manbaning ¢rganilishi yoki tarixshunosligi.


Asosiy tushunchalar: ko`lyozma texnik (moddiy asosi) xususiyatlari, rakamlash, varaklar sonini yozib ko`yish-paginatsiya, matn o`lchami, saxifada satrlar soni, debocha, mukaddima, bob, fasl, kism, daftar, xotima-kolofon, kitobat tarixi, asar nomi, uning mukammalligi, muallif nomi, tarix, xat, xattot, xat turi va uslublari, muxrlar, xoshiyadagi izoxlar, turli yozuv va kaydlar, asarning boshlanishi va oxiridagi jumla.


Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati:
1. I.A.karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk»-T., «Shark» qooi.
2. B.A.Ahmedov. B.A.Axmedov. Tarixdan saboklar. –T., “O`kituvchi”. 1994..
3. B.A.Ahmedov. «O`zbekiston tarixi manbalari»-T., «O`qituvchi» 2001.
4. Sobranie vostochnыx rukopisey ANRO`Z. Istoriya.-T., «Fan». 1998.


Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
Áoy tarixni ыrganish va ыrgatish deganda, fakat ezma manbalarda mavjud ma`lumotlar tugrisidagi bilim va tushunchalarni shunchaki mexanik tarzda talaba va bakalavrlariga etkazish emas, balki an`naviy va zamonaviy pedagogik usullarning eng kulay va samarali vositalaridan foydalangan xolda, ularda manbalar tugrisida tushuncha, bilim va ulardan foydalanish malakasini xosil kilish bilan birga, tariximiz tugrisida mustakil fikr yuritishga urgatishni xam tushunamiz.
Buning uchun esa, yurtimiz tarixini urganishda ezma manbalardan foydalanishning ilmiy va metodik asoslarini ishlab chikish va amalietga tavsiya etish tarix va pedagogika fanlarining eng muxim va dolzarb muammolaridan biridir. Biz uz ma`ruzamizäà Nèçîìèé íîìèäàãè Tîøêåíò dàâëàò påäàãîãèêà uíèâåðñèòåòè tarix fakul`tetining «Manbashunoslik va tarix ukitish metodikasi» kafedrasi ïðîôåññîð ukèòóâ÷èëàðè prof. Щ.N.Bobobekov, A.A.Madraimov, G.S.Fuzailovaning sunggi, qooo-w00t yillardagi tajribalarini umumlashtirishga xarakat kildik.
Bu masala juda keng kamrovli bulib, ezma manbalarning tadkik etishni ilmiy metodik asoslarini chukur urganib chikishni takozo etadi.
ezma manbalarni talabalarga tushuntirishning bir necha printsipi mavjud. Birinchisi maxsus kataloglardagi manbaning tavsif printsipidir.
XIX asr oxirida paydo bulgan evropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida ingliz olimi Ch.Rening kup tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi ezma manbani tavsiflash printsipi uzining mukammalligi va puxta uylanganligi bilan aloxida ajralib turadi. Kuyida til printsipi asosidagi Ch.R`ening «Britaniya muzeyidagi turkiy kulezmalar» (London, qiii, ingliz tilida) (Ñataloguc of the Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 432 p.). katalogidagi manba tavsifi printsipini keltiramiz. Unda ezma manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida berilib, sungra kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, ulchami, saxifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi asl nusxada, ya`ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, mazmuni baen etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi ya`ni urganilishi tugrisidagi ma`lumotlar berilgan.
№ator mavjud kataloglar asosida Uzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik instituti olimlari xam uzlaricha kulezma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chikkanlar va bu ilmiy usul D.Yu.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan «Sobranie vostochnыx rukopisey AN RUz. Istoriya» («Tarix») nomli katalogida foydalanilgan. Ushbu «Tarix» katalogida manbaning kuyidagicha tavsifi berilgan~ Sarlavxa sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, kыlezmaning xazinadagi tartib rakami va ushbu katalogdagi rakami keltirilgan. Sungra asar muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif tugrisida (imkon darajasida tыlik), asar mazmunining tarkibi va kiskacha baeni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik ma`lumotlar-xati, kogozi, ziynati, xattot nomi, kыlezmaning kitobat tarixi, nuksoni, varaklar soni, ulchami va adabietlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi.
Bulardan tashkari ezma manbalarni tavsiflashning komusiy eki entsiklopedik printsipi xam mavjud. Biz uning namunasini «Uzbekiston entsiklopediyasi» va «Uzbekiston milliy entsiklopediyasi» saxifalarida kurishimiz mumkin.
Mustakillik davrida manbashunoslikka oid akademik B.A.Aщmedovning «Uçáåêèñòîí xàëkëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè» (T.: «Ukèòóâ÷è», qooq) va «Uzbekiston tarixi manbalari» (ikkinchi tuldirilgan nashri.-T. Ukituvchi, w00q) asarlari chop etilgan edi. Olim manbalarning ezilgan tillariga karab va yana щukukiy xujjatlar, ezishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik, memuar asarlar, sayexlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini kayd etadi.
B.A.Aщmedov ezma tarixiy manbalarni ikki turga bыladi.
1) Oliy va maxalliy xukmdorlar maxkamasidan chikkan rasmiy xujjatlar (erliklar, farmonlar, inoyatnomalar va boshkalar). Ushbu asarlarda ezma manbalar aloxida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashkari tarixchi xar bir tarixiy davrga kiska ta`rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy ma`lumotlarni kupliligi, ilmiyligini kayd etish mumkin. Fakat ularda materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars utish xususiyatlari inobatga olinmagan.
A.Щabibullaevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» (T. TDShI. w000) kыllanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan ma`ruzalar majmuasi» (T. TDPU w00q)da ezma manbalar tugrisida talabalarga ma`lumotlar berish dars jaraeni xususiyatlarini e`tiborga olishga xarakat kilingan. Fakat A.Щabibullaev kыllanmasida adabiy manbashunoslikka katta e`tibor berilgan. Unda dars kuyidagi tartibda tuzilgan.
q. Mavzu nomi. w. Adabietlar. e. Dars mazmunining kiska izoщi. Sungra dars mazmuni baeni, aloxida atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma`ruzalar matnida dars jaraenining tartibi kuyidagichadir. q. Mavzu nomi. w. Dars rejasi. e. Asosiy tushunchalar. r. Darsning mufassal mazmuni. t. Materialni mustaщkamlash uchun savollar va oxirida adabietlar ruyxati keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashkari kыlezma kitob tugrisida va shark manbashunosligiga oid tuplam va kitoblar xam mavjud bulib, ulardagi muxim ezma manbalarning Xar biriga Aloxida e`tibor berilmagan. Lekin ularda eng muximlari tugrisida matn orasida ma`lumotlar keltiriladi xamda manbalarning umumiy xususiyatlari tadkik etilgan. Zikr etilgan darslik va kыllanma, maxsus adabietlarning barchasida uziga xos foydali ma`lumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jiщatdan talabalarga manbalar tugrisida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas.
Mavjud ilmiy adabietlaríèng òàщëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida ezma manbalar tugrisidagi texnik ma`lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chikishga xarakat kilindi.
Talabalarga manba tugrisida kompleks tarzda ma`lumot berish kerak. Bu esa ezma manbaning kodikologik ma`lumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni taxlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning uziga xos xususiyatlari sifatida uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va kushimcha kыrgazmali kurollardan foydalanishni kayd etish mumkin.
ezma manbalar tugrisidagi ma`lumotlarni kuyidagi tartibda tushuntirishni eng ma`kul va samarali ilmiy metodologik uslub deb щisoblayman.