Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 247
bulamıyor. Belki de kendi döneminde anlaĢılmamak, kabul edilmemek
dahilerin kaderidir.
Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,
Dərd çox, həmdərd yox, düĢmən qəvi, tale zəbun.
ġairin bu gazeli baĢtanbaĢa Ģikayet, baĢtanbaĢa itirazdır. Bu gazelde
Fuzuli devran ile kendisi arasındaki akisliyin sanatsal tezatlarla sanatkârâne
tasvirinde baĢarılı olmuĢtur.
Fuzuli eserlerinde hayatını mal toplamaya sarf eden çağdaĢlarını ebedi
hayatı fani dünyaya değiĢmemeye çağırıyor.
Əhli-dünyanın olmaz axirəti,
Gər bunu istər isən, ondan keç!
ġair kimseye kalmayan bu dünyayı dört elle tutan, her Ģeyi unutan
insana "tut ki" misali ilemuracaat ediyor. Bu gazelde varsayımları sıralanıyor
ve dünyada ebedi olmayan insan adeta aynada kendi aksini görür.
Tilsimi-gənc üçün min ismi-əzəm yad tutdun, tut!
Tilsimi sındırıb, gənci töküb, ismi unutdun, tut!
YaĢadığı toplumda bu kısım insanların çokluğu Ģairi rahatsız eden
konulardan olmuĢtur. Fuzuli yaĢadığı toplumdaki zümreleri birbirinden
faaliyetlerine, halka verdikleri faydalara göre ayırıyor. “Onun zümreler
hakkındaki görüĢlerini Ģöyle sıralaya biliriz: 1. Toplumda zihinsel emekle meĢgul olan
insanlar - sanat eseri yaratanlar; laik ve dini bilimlerle uğraĢan bilim adamları ve ruhban;
2. ġahlar, feodallar ve çevrelerindeki memurlar, önde gelenler ve Ģah ordusunun
kumandanları; 3. Tüccarlar; 4. Çiftçiler, yani köylüler; 5. Sanatkarlar”.
5
ġair öğretici örneklere baĢvurarak, Davut, Hızır, Eflatun, Lokman,
Kisra, Rüstem Zal, Firavun, Musa, Nemrut, Süleyman, Yusuf, Nuh, Rızvan,
Salman, Mesih gibi dini, efsanevi imgeleri anıp fikrini dolgunlaĢtırıyor.
Çıxarsa qarĢına hər Ģey onu iynə kimi dəl, keç
Ki, iynə saxlamıĢ yoldan göyə qalxan Məsihanı.
Fuzuli bu beytinde dünya malına bağlanmamağın, her Ģeyden
geçmenin gerekliliğini bir kez daha Ġsa Peygamber'in misalinde ima ediyor.
Hz. Ġsa'nın göğe çıkarken yakasında, dünya malından bir iğne olduğu, bu
5
Məmmədov R, Füzulinin sosial fəlsəfəsi, Bakı 1994, Maarif, s. 34.
248
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
nedenle de göğün dördüncü katında kaldığı söylenmiĢtir
6
. Dünya malından
küçük bir iğneyi bile beraberinde götüremeyeceğini, aksine, böyle küçük
nedenlerden dolayı hak dünyasını kaybedeceğini Ģair okuyucusunun gözleri
önünde canlandırıyor. Fani insanı - hayatını maddi dünyanın nimetlerine
sahip olmakta geçiren insanlığı Fuzuli, dünya malından tesadüf olarak sadece
bir iğnesi olan Ġsa'nın yetiĢtiği makama bile varabilmiyor olacağı ile uyarmak
istiyor.
Tikər eyvani Kəsra, qaldırar Keyvanə, bilməz ki,
Onun hər kərpici təmsil edər bir baĢqa Kəsranı.
ġair kendinden önceki literatürde, özellikle de Ömer Hayyam ve
Mehseti Gencevi yaratıcılığında kabarık Ģekilde tarif edilen bir fikri vurgular:
Topraktan olan insan toprağa döner. Bir rübaisində Ģair benzer fikri bir baĢka
amaçla kullanıyor:
Məcnun oda yandı Ģöleyi-ah ilə pak,
Vamiq suya batdı, eĢqdən oldu həlak,
Fərhad həvəs ilə yelə verdi ömrün,
Xak oldular onlar, mənəm imdi ol xak.
Fuzuli'nin eserlerinde zulüm, adaletsizlik, keyfilik, riĢvet vb. bu gibi
olumsuz nitelikler belli özellikleri ile yansıyor. Burada Fuzuli, zulüm,
adaletsizlik gibi kavramları ikili anlamda kullanıyor: sevgilinin zulüm,
adaletsizlik etmesi ve sosyal zulüm, adaletsizlik. Divan edebiyatının içeriğine
uygun olarak, aĢığa zulmeden, ona haksız davranan sevgili karakteri Fuzuli
eserlerinde daha sık gözlemleniyor.
Ey məh, mənimlə dustlərim düĢmən eylədin,
DüĢmən həm eyləməz bu iĢi kim, sən eylədin.
yahut,
Qamu bimarinə canan dəvayi-dərd edər ehsan,
Neçün qılmaz mənə dərman, məni bimarı sanmazmı?
Fakat Fuzuli'nin eserlerinde zulüm ve adaletsizliğin sosyal içeriği ile de
iĢlendiğini görüyoruz. Bu içerik Ģairin kaside, kıta ve rübailərində daha sık sık
dikkat çekiyor.
6
OkumuĢ Ö, KalkıĢım M, “Klasik Türk Ģiirinde Hazret-i Ġsa kavramı”, Uluslararası Sosyal
AraĢtırmalar Dergisi, Sayı 1/5, 2008, s.541.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 249
Zülm ilə aqçalar alıb, zalim
Eylər ənam xalqa minnət ilə
Bilməz onu kim, etdiyi zülmə
Görəcəkdir cəza məzəllət ilə
Müddəası bu kim, rizayi-ilah
Ona hasil olur bu alət ilə.
Cənnəti almaq olmaz aqça ilə,
Girmək olmaz behiĢtə rüĢvət ilə.
Fuzuli zulüm, adalet ve riĢvet kavramlarının ilgili olduğu kanısında.
Zulüm eden Ģahısda adalet olmaz. Zulüm eden cenneti bile riĢvetle
alabileceğini düĢünüyor. Bu hususiyetlerden biri varsa, diğerinin de varlığı
mutlaktır. "Selam verdim, riĢvet değildir diye almadılar" diyen Fuzuli yaĢadığı
dönemde toplumun riĢvete alıĢdığına, adet ettiğine iĢaret ediyor. RiĢvetin
apaçık bir Ģekil aldığını Ģairin "ġikayetname"sinden öğreniyoruz. "Vakıf malını
aqçamız ile satın aldık, bize helaldir" diyen memurlara Fuzuli söylemek için
bir kelime bile bulamıyor, tutarlı bir cevap veremiyor. Hiç kimseden
çekinmeden riĢvet almaları ile övünen, kendilerini haklı gören memurlardan,
hakim dairelerden elini yüzen Ģair eserin sonunda Ģikayetini kaderine iletir,
ondan yakınıyor:
Sərvəra, gərdiĢi-sipehri-kəbud
Daim olmaz müvafiqi-məqsud.
Bağlamaz hər Ģükufə meyveyi-tər,
Əksəri bitdiyi yerində itər.
Gərçi ənduhü mehnətim çoxdur,
Heç kimdən Ģikayətim yoxdur.
Taleimdir mənə cəfa gətirən,
Hər bir anında mən bəla gətirən.
Yoxsa dərgahi-padiĢahi-zəman
Lütfə mənbə durur, mürüvvətə kan.
Var ümidim kim, ol büləndməqam
Ola payəndə ta zəmani-qiyam.
Sərfəraz ola cümlə əyani,
Bitəzəlzül cəmii-ərkani.
Fuzuli'nin yaratıcılığı hem içerik, hem fikir, hem de tarz itibariyle
geniĢ ve çok taraflıdır. ġairin eserleri aynı zamanda XVI. yüzyıl Bağdad
ortamında toplumsal - felsefi düĢüncenin tarihini öğrenmek için büyük