Tarixi, blokcheyn raqamli reestr. Blokcheyn texnologiyalar. Mayning. Bitkoin

3.Blokcheyn texnologiyalarining istiqbollari
Bugungi kunda blokcheyn texnologiyalari yangi inovatsion texnologiya yo‘nalishi bo‘lishiga qaramasdan bir qator ijtimoiy sohalarga kirib borib, o‘z o‘rnini egallagan.
Insonlarning intellektual ijodi mashuli yaratilishining jadallashishi bilan bir qatorda, ulardan foydalanish, muhofazasini ta’minlash masalasi ham dolzarblashib bormoqda. Qolaversa, internet tarmog‘ining jamiyatimiz hayotida kirib kelishining takomillashishi oqibatida ma’lumotlar olish, axborot almashish hamda mulkka bo‘lgan huquqlarning ruxsatsiz foydalanish ham oshib bormoqda.
Avvalombor, blokcheyn tushunchasiga, uning kelib chiqish doirasiga aniqlik kiritadigan bo‘lsak, “blokcheyn” so‘zi ingliz tilidan olingan bo‘lib, “bloklar zanjiri” ma’nosini anglatadi.
Blokcheyn o‘z o‘rnida tizim ishtirokilarning amalga oshiradigan ko‘chirish amaliyotlari to‘g‘risidagi axborotlar bazasini zanjir ko‘rinishida taqdim etadi. Blokcheyn texnologiyasining ahamiyatli jihati shundaki, unda markaziy saqlash markazi mavjud bo‘lmaydi.

Mazkur texnologiya birinchi marotaba 2009 yilda realizatsiya qilingan bo‘lib, uning birinchi shakli bitkoin bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning asosiy va umumiy reestri sifatida namoyon bo‘lgan. Dastavval, blokcheyn texnologiyasi moliya va bank sektorlarida jadal foydalanilgan. Hozirgi kunda ushbu texnologiyaning qo‘llanish sohalari ijtimoiy munosabatlarning rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, deyarli barcha sektorlarda, xususan, transport, ta’lim, meditsina, jinoyat protsessi, davlat xizmatlari, turizm, qishloq xo‘jaligi, ko‘chmas mulk va h.k. Blokcheyn texnologilarining jamiyat hayotida qo‘llanish sohasi chegaralanmagan.

Bevosita, blokcheyn texnolgiyalarining, markazlashtirilgan saqlash tizimi mavjud bo‘lmasligiga qaramasdan, mazkur markazlashtirilmagan bazadadoimiy ravishda o‘sib boruvchi bloklarning, ya’ni tizilashtirilgan ro‘yxat saqlanadi Ushbu bloklari o‘z ishida oldingi blokning yartilganligi vaqtiga va mavjud blokka havolalari mavjul bo‘ladi. Yangi yozuvlar, tizim foydalanuvchilarining ko‘pchilik ovozi bilan maqullangan g‘oldagina kiritiladi hamda oldin muayyan vaqtda kiritilgan axborot o‘zgartirilishinig hamda tizimdan o‘chirilishinig imkoni mavjud emas. Blokcheyn tizimida axborot almashinuvi reestr foydalanuvchilari tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlanadi. Shu sababli, tizimda blok zanjirlarining nushalari saqlanadi.
Ushbu texnologiyaning asosiy vazifasi axborotni saqlash uslubi bo‘lganligi sababli, blokcheynda har qandan turdagi axborotlar, shu o‘rinda, rakamli va rqamlashtirilayotgan ma’lumotlar zanjir ko‘rinishida saqlanishi mumkin. Bir so‘z bilan blokcheyn texnologiyalari axborot texnologiyalarini saqlashning revolyutsiyasining boshlanishi deb baholanishi mumkin. Blokcheyn texnologilari o‘z o‘rnida ma’lumotlarning saqlanishining samaraliligi va xavfsizliligi nuqtai nazaridan jamiyat hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu texnologiyaning axborotlarning saqlanishini ta’minlanishiga nisbatan tatbiq etilishi bir qator afzalliklarga sababchi bo‘ladi, xususan:
1.Markazlashtirilmaganligi. Ma’lumotlarning yagona markazga birikmaganligi, foydalanuvchilar o‘rtasida, ularning joylashuvidan qat’i nazar zanjirdagi bloklarni qo‘chirish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida, vositachilardan foydalanish zaruriyatini yo‘qotishi, ma’lumotlarning bir joydan ikkinchisiga ko‘chirilishida vujudga keladigan harajatlarning keskin kamayishiga, axborotlarning ishlab chiqilish jarayonini osonlashtirib, tezlashtirilishiga sababchi bo‘ladi.
2. Taqsimlanganligi. Barcha o‘tkazmalar haqidagi ma’lumotlar tizimga ulangan jamiiki kompyuterlarda saqlanib qoladi. O‘z o‘rnida, ushbu afzallik, axborot tizimiga nisbatan amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan hujumlarni hamda qo‘rilmaning ishdan chiqib qolishini oldini oladi. Qolaversa, ma’lumotlarnining o‘g‘irlanishini, o‘zgartirilishi va tizimdan o‘chirib yuborilishini oldini olib, samarali himoyasini ta’minlaydi.
3.Ko‘chirmalarning ochiqliligi va shaffofligi. Barcha amalga oshirilgan ko‘chirmalar zanjir bloklar ko‘rinishida saqlanib qolib, foydalanuvchilar ko‘chirmalar haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishlariga qaramasdan, ularni amalga oshirgan foydalanuvchining shaxsi haqida ma’lumotga ega bo‘lmaydilar.
4.Kriptohimoya. Barcha ko‘chirmalar elektron raqamli imzo bilan imzolanadi hamda tasdiqlanadi. Blokcheynda kriptografik metodlardan foydalangan holda ma’lumotlarning shifrlanishi ta’minlanadi.
5.Anonimlik. Foydalanuvchilarning manzili sifatida 32-bitlik abstrak raqamlar qo‘llaniladi
Shu bilan bir qatorda, blokcheyn texnologiyasi katta hajmli axbrotlarni muhofazasi va himoyasini ta’minlashda samarali hisoblanib, mualliflik huquqi sohasi , xususan, mualliflik huquqi ob’ektlarining saqlanish va himoya qilinish doirasida ham ushbu texnologiyaning tatbiq etilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

1^ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. PQ-3832-son. Toshkent sh. 2018 yil 3 iyul. – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami.