―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

6 

 

Qafqaza  doğru  təcavüzünü  gücləndirdi,  müvəqqəti  olsa  da,  Azərbaycanın 

Xəzərboyu  ərazisin i  iĢğal  etdi.  Buna  cavab  olaraq  Türkiyə  Azərbaycanın  qərb 

vilayətlərini tutdu. 

XVIII 

əsrin  ortalarında  Azərbaycanda  bir-birilə  rəqabət  aparan 

çoxsaylı  müstəqil  xan lıqlar  meydana  gəldi.  Ġran  və  Rusiyanın  Azərbaycana  qarĢı 

qəsbkar niyyətləri həyata keçirilməyə baĢlandı.  

Azərbaycanın  müvafıq  dövrünün  tarixi  ilk  növbədə  əsrimizin  ikinci 

yarısında  tarixçilərimizin  tədqiqatlarında  iĢıqlandırılmıĢdır.  Akademik  Ə.Əlizadə, 

akademik  Z.Bünyadov,  S.AĢurbəyli,  M .Ne mətova,  O.Əfəndiyev,  F.Əliyev, 

Ə.Rəh mani,  Q.Əh mədov,  M.Heydərov,  S.Onullahi,  C.Ġbrahimov,  Y.Mahmudov, 

ġ.Fərzəlibəyli,  V.Piriyev,  S.Məmmədov,  R.Məmmədov,  ġ.Məmmədova  və 

baĢqaların ın əsərləri buna misald ır.1  Bundan əvvəl ölkəmizin tarixi ayrıca, sistemli 

Ģəkildə  elmi-tədqiqat  obyekti  olmamıĢdır.  Bu  baxımdan  ilk  monoqrafiya 

Ə.Əlizadənin  1956-cı  ildə  rusca  nəĢr  etdirdiyi  "XIII-XIV  əsrlərdə  Azərbaycanın 

siyasi və sosial-iqtisadi tarixi" adlı əsəridir. 

Azərbaycan tarixin in bəhs olunan dövrü xarici tədqiqatçıların əsərlərində də 

öz əksini tap mıĢdır. Buraya ilk öncə sovet və Rusiya  (adları çəkilən bu və ya digər 

müəlliflərin  əsərləri  haqqında  kitabın  sonunda  verilmiĢ   ədəbiyyat  siyahısına  bax 

tarixçilərinin  əsərlərini  aid  etmə k  yerinə  düĢər.  Bunlardan  akade mik  V.Bartoldun 

əsərləri  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  O,  b ilavasitə  Azərbaycanm  tarixinə  böyük 

maraq  göstərmiĢ  və  1925-ci  ildə  Bakı  Universitetində  oxuduğu  mühazirələrində 

Azərbaycan  tarixinin  ü mu mi 

mənzərəsini  Ģərh  etmiĢdir.  Tariximizin  

öyrənilməsində  məĢhur  rus  ĢərqĢünası  prof.  Ġ.P.PetruĢevskinin  dəyərli  xid mətləri 

olmuĢdur. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin tarixində  xalq ımızın 

aparıcı  rolunun ilk dəfə aĢkar edilməsi  məh z bu alimə  məxsusdur. O, həmçin in ilk 

dəfə  Səfəvilər  dövlətini  "Ġran  milli  dövləti"  kimi  təs vir  edən  Avropa 

ĢərqĢünaslarının  müddəaların ı  elmi  dəlillərlə  tənqid  etmiĢ,  bu  baxıĢların   səhv 

olduğunu göstərmiĢdir. 

Türkiyə  tədqiqatçıları  Z.Toqan,  M.Yınanç,  Ġ.UzunçarĢılı,  B.Kütükoğlu  və 

F.Sü merin  əsərləri  həmin  dövrün  iĢıqlandırılması  baxımından  son  dərəcə 

qiymətlid ir.  "Qaraqoyunlular"  kitabında  F.Sü mer  onların  etnik-siyasi  tarixin i  Ģərh 

etmiĢ,  dillərin in  "bu  gün  azəri  ləhcəsi  deyilən  ġərqi  oğuz  və  ya  türkmən  ləhcəsi 

olduğu" 

qənaətinə 

gəlmiĢdir. 

Tariximizin 

bir 

sıra 

problemlərinin 

aydınlaĢdırılmasında  Qərb  iranĢünaslarının,  xüsusən  B.ġpuler,  H.Rö mer,  J.Oben, 

K.Röhrborn,  R.Seyvori,  C.Vuds,  B.Fraqnerin  əsərlərindək i  faktiki  material  və 

müddəaların  əhəmiyyəti  az  deyild ir.  Ġran  tarixçilərindən  ġ.Bayani,  N.Fəlsəfi, 

---

7 

 

Bastani-Parizi, Ə.Kəsrəvi, Ə.Nəvai kimi mütə xəssislərin araĢdırmala rı da müəyyən 

əhəmiyyətə malikd ir. 

Azərbaycan  tarixinin  öyrənilməsində  V.M inorskin in  tədqiqat ları  xüsusi 

qeyd  edilməlidir.  Onun  13  kitab  və  məqalələrdən  ibarət  olan  "Turkmenika" 

adlandırdığı araĢdırmalar seriyası bu baxımdan son dərəcə dəyərlidir.  

Xaricdə  yaĢayan  soydaĢlarımızın,  xüsusilə  Ġ.Melikoff  və  T.Gəncəyinin 

tədqiqatları tariximizin,  mədəniyyətimizin bəzi problemlərinin aydınlaĢdırılmasına 

əvəzsiz töhfədir. 

Təqdim  edilən  cild  müəllif  kollektiv inin  uzun müddətli  gərgin  əməy inin 

məhsuludur. 50-ci  illərin sonunda nəĢr edilən "Azərbaycan tarixi"nin cildindən bəri 

40  ilə  yaxın  bir  müddət  keçmiĢ,  bu  dövrdə  tariximizin  mü xtəlif  problemləri 

monoqrafıyalarda  ö z  əksini  tapmıĢ,  tədqiqata  yeni  mənbələr  cəlb  o lunmuĢdur. 

Lakin  bununla  belə,  ayrı-ayrı  problemlər  hələ  də  qənaətbəxĢ  səviyyədə 

öyrənilməmiĢ  və  öz  tədqiqatçıların ı  gözləyir.  Məsələn,  Türkiyə  və  Ġranın 

Azərbaycana  qarĢı  iĢğalçılıq  siyasəti  qabarıq  Ģəkildə  Ģərh  edildiyi  halda,  çar 

Rusiyasının  Cənubi  Qafqa za,  o  cü mlədən  Azərbaycana  doğru  istiqamətlən miĢ 

qəsbkar niyyətləri hərtərəfli və dərindən aĢkarlan mamıĢ, xalq ımızın  ġimaldan gələn 

iĢğalçılara  qarĢı  mübarizəsi,  demək  olar  ki,  kö lgədə  qalmıĢdır.  Sovet  dövrünün 

nəzəri  ehkamları  illər  boyu  Azərbaycan tarixinin  araĢdırılmasına  öz  mənfi  təsirini 

göstərmiĢdir. 

Bu  cild in  yazılmasında  müəllif  kimi  iĢtirak  edən,  lakin  vaxtsız  aramızdan 

getmiĢ elm fədailərimizi - akademik Əbdülvahab Salamzadəni, Azərbaycan EA-nın 

mü xb ir  üzvü  Kərim  Kərimovu,  tarix  elmləri  doktorları  Fuad  Əliyevi,  Mikayıl 

Heydərovu,  Əbülhəsən  Rəhman ini,  filologiya  elmləri  doktoru  Araz  DadaĢzadəni, 

tarix  elmlə ri  na mizəd ləri  Rauf  Mə mmədovu  və  Hüseyn  Dəlilini  böyük 

minnətdarlıq la yad et məyi ö zü mü zə borc bilirik. Onla rın ruhu Ģad olsun. 

 

FƏS ĠL VƏ PARAQRAFLAR AġAĞIDAKI 

MÜƏLLĠFLƏR TƏRƏFĠNDƏN YAZILMIġ DIR 

 

GiriĢ - tarix elmləri doktoru, professor Oqtay Əfəndiyev. 

 

I FƏSĠL. AZƏ RBAYCANDA MONQOL ƏSARƏ TĠ. 

AZƏRBAYCAN XALQININ MONQOLLARA QARġ I 

MÜBARĠZƏS Ġ 

 

---

8 

 

Azərbaycan  monqol  yürüĢləri  ərəfəsində  -  tarix  elmləri  doktoru,  professor 

Vaqif Piriyev. 

Monqolların ilk yürüĢü. Ġstilaçılara qarĢı xalq müqaviməti –Vaqif Piriyev. 

XarəzmĢah  Cəlaləddin in  Azərbaycanı  zəbt  etməsi  və  istilaçılara  qarĢı 

mübarizə - Vaqif Piriyev. 

Monqolların ikinci yürüĢü və Azərbaycanın istila olun ması -Vaqif Piriyev. 

Azərbaycan Hülakular dövlətinin mərkəzi kimi  - VaqifPiriyev. 

Azərbaycan  uğrunda  Qızıl  Orda  xan larının  Hülakularla  mübarizəsi  -  Vaqif 

Piriyev. 

Hüla külar dövlətinin süqutu. Azərbaycanda Çobanilərin hökmranlığı  - Vaqif 

Piriyev. 

Azərbaycan Cəlairilərin hakimiyyəti altında - Vaqif Piriyev. 

ġirvanĢahlar dövləti XIII-XIV əsrlərdə - Vaqif Piriyev. 

Arsax-Xaçın knyazlığı - tarix elmləri dok toru Fəridə Məmmədova. 

Teymur  və  To xtamıĢın  hücumları.  Azərbaycan  xalqının  istilaçılara  qarĢı 

mübarizəsi - Vaqif Piriyev. 

Azərbaycanda dövlət quruluĢu və idarə sistemi  - VaqifPiriyev. 

 

II FƏSĠL. XIII-XIV ƏSRLƏ RDƏ  AZƏ RBAYCANDA 

ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ QURULUġ  

 

Monqol  iĢğallarının  viranedici  nəticələri  -  tarix  elmləri  doktoru  Mikayıl  

Heydərov. 

Kənd  təsərrüfatı  və  aqrar  münasibətlər  -  Mikayıl  Heydərov.  Verg i  və 

nıükəlləfiyyətlər  -  Mikayıl  Heydərov.  Qazan  xan ın  islahatları  -  Mikayıl  Heydərov. 

Sənətkarlıq  istehsalı.  Əsnaflar  -  Mikayıl  Heydərov.  Ticarət.  Ticarət  yolları.  Pul 

dövriyyəsi - tarix elmləri namizədi Rauf Məmmədov. 

ġəhərlər - Mikayıl Heydərov. Xalq hərəkatı - Vaqif Piriyev. 

 

III FƏS ĠL. XV ƏSR AZƏRBAYCAN DÖVLƏTLƏRĠ 

 

XIV  əsrin  sonu  -  XV  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın    siyasi  vəziyyəti  - 

tarix elmləri doktoru, professor Oqtay Əfəndiyev.  

Qaraqoyunlu dövlətinin yaranması və geniĢlənməsi  - Oqtay Əfəndiyev. 

ġirvanĢah I Ġbrahimin birləĢdirici siyasəti.  Gürcüstanla ittifaq  -tarix elmləri 

doktoru Şahin Fərzəlibəyli. 

Ağqoyunlu dövlətinin yaran ması - Şahin Fərzəlibəyli. 

---