Tariximizden bir vereq2 Layout qxd

10
Íàäèð ßùìÿäîâ
äÿéèøèëìèøëÿð. 1936-úû èëÿ ãÿäÿð ïàñïîðòëàðäà ìèëëèééÿòè “òöðê”
éàçûëàí âÿòÿíäàøëàðûìûç áèðúÿ ýöíäÿ  äþíöá. “Àçÿðáàéúàíëû”
îëäóëàð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ éàçûëìûø áöòöí òàðèõ êè-
òàáëàðûíäà ñèéàñè ñèôàðèø ÿñàñûíäà òöðê õàëãëàðûíû àøàüûëàìàã
úÿùäëÿðè âàð èäè . Àëèìëÿðèìèçè, çèéàëûëàðûìûçû ðåïðåññèéàëàðà óü-
ðàòäûëàð. Éåíè ãîíäàðìà õàëã - “Ñîâåò õàëãû” ìÿùôóìóíó ýåíèø
ñóðÿòäÿ èøëÿòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùÿòòà 1977-úè èë êîíñòèòóñèéàñûíäà
“ìèëëÿò” ãðàôàñûíà “Ñîâåò õàëãû” éàçìàã òÿøÿááöñö äÿ îëäó.
Õàëãûìûç ùÿìèøÿ òîëåðàíò îëìóø, ìèëëè àçëûãëàðûí ùöãöãëàðûíà,
äèíè åòèãàäëàðûíà ùþðìÿòëÿ éàíàøìûø, îíëàðûí èíêèøàôû ö÷öí áöòöí
øÿðàèòè éàðàòìûøäûð. Áó, áåëÿ äÿ îëìàëûäûð. ×öíêè òöðê÷öëöê áÿ-
øÿðèäèð. Áöòöí èíñàíëàð ãàðäàøäûðëàð. Àíúàã  èíñàíëûüà äöøìÿí-
ëÿð, òöðê÷öëöéöí äöøìÿíëÿðèäèð. Ìèëëÿòèìèçèí áÿøÿðèëèéèíè,
äöíéàâèëèéèíè, áþéöêëöéöíö  îíäà ýþðìÿê îëàð êè, Ñèáèðäÿ éà-
øàéàí Òöðêëÿð ÿñêè äèíëÿðèíÿ - øàìàíèçìÿ, Îðòà Àñèéà, ×èí,
Ãàôãàç òöðêëÿðè, Àçÿðáàéúàí, Àíàäîëó òöðêëÿðè, áîøíàêëàð, òà-
òàðëàð, áàøãûðäëàð âÿ ñ.  èñëàìà, áóëãàðëàð, ãàãàóçëàð õðèñòèàíëûüà,
êàëìûêëàð  áóääèçèì äèíèíÿ ñèòàéèø åäèðëÿð. Òàðèõäÿ Ìóñÿâè äè-
íèíÿ ñèòàéèø åäÿí ÿí áþéöê Õÿçÿð Õàãàíëûüû äþâëÿòèíè äÿ
òöðêëÿð éàðàòìûøëàð.
Þçöìöí èøòèðàê÷ûñû âÿ øàùèäè îëäóüóì èêè ùàäèñÿíè îõóúó-
ëàðëà áþëöøìÿê èñòÿðäèì: 
1-úè ùàøèéÿ. 1990-úû èëäÿ “Ðàáèòÿ Åâè”íäÿ Òåëåãðàôûí Àêò
çàëûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê îüëó, ýþðêÿìëè òàðèõ÷è àëè-
ìèìèç àêàäåìèê Çèéà Áöíéàäîâëà ðàáèòÿ÷èëÿðèí ýþðöøö îëäó.
Ýþðöø ÷îõ ìàðàãëû êå÷äè. Ýþðöøöí ñîíóíäà Çèéà ìöÿëëèìÿ éà-
õûíëàøûá ìÿíè íàðàùàò åäÿí èêè ñóàëëà îíà ìöðàúèÿò åòäèì. Çèéà
ìöÿëëèìäÿí ñîðóøäóì êè, áèç êèìèê, ìèëëÿòèìèçèí àäû íÿäèð?
Î ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè êè, áèç Òöðêöê, òöðê îüóç. Äàùà ñîíðà
ñîðóøäóì êè, äåéèðëÿð Øàù Èñìàéûë Õÿòàè äþâëÿò äèëèíè Àçÿð-
áàéúàí (Òöðê) äèëè åëàí åäèá, äþâëÿò éàçûøìàëàðû, ñàðàé äàõèëè

---

11
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
äàíûøûãëàð áó äèëäÿ àïàðûëûá - áó äîüðóäóðìó? Áó ñóàëà Çèéà
ìöÿëëèì ÿñÿáëÿøÿí êèìè îëäó. Éöêñÿê ñÿñëÿ: “Êèì äåéèð áóíó
- ÷îõ ñÿùâ åäèð. Áåëÿ áèð ñÿíÿä âàðñà, ãîéñóíëàð îðòàéà.Áèð òà-
ðèõ÷è êèìè áó ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ ñÿíÿä ýþðìÿìèøÿì âÿ éîõäóð.
Áó áàðÿäÿ äåéèëÿíëÿð éàëàíäûð...”
2-úè ùàøèéÿ. Ìÿí Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíûí áþéöê Àçÿð-
áàéúàí øàèðè Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð ùàãûíäà ÷ÿêäèéè ÷îõ
ñåðèéàëû ôèëèìÿ áàõäûì. Ôèëìèí áèð éåðèíäÿ ôàðñ øàèðè Ì.Øÿùðè-
éàðà, “Àé òöðê, þç øåðëÿðèíäÿí áèðèíè áèçÿ îõó”-äåäè.
ÕÕ ÿñðèí ñîíó - ÕÕÛ ÿñðèí ÿââÿëè Èñëàì äöíéàñû ö÷öí ÷îõ
àüðûëû-àúûëû êå÷èð. Èñëàìû òåððîðäà, úÿùàëÿòäÿ ñó÷ëàíäûðàí Ãÿðá
äöíéàñû óíóäóð êè, åëìè, èíêèøàôû, èíñàíè äÿéÿð âÿ äàâðàíûøëàðû
îíëàðà ìÿùç Èñëàì ýÿòèðèá. (Áàõ: Ãóðáàí Ñÿèäèí “Ñîíóíúó
Ïåéüÿìáÿð” ÿñÿðè âÿ  äèýÿð éàçû÷û âÿ òàðèõ÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíÿ). 
Ìÿüëóá îëìóø þëêÿíèí óøàüûíà, ãîúàñûíà, ãàäûíûíà òîõóí-
ìàìàã, éàðàëûñûíà éàðäûì åòìÿê, èíñàíëàðûí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò
åòìÿê ÙßÇÐßÒÈ ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÌÈÇ ÌßÙßÌÌßÄÈÍ
(ß.Ñ.Ñ.) þç ñÿðêÿðäÿëÿðèíÿ öíâàíëàäûüû ìÿêòóáëàðûíäà ÿêñûíû
òàïûá. Áó ìÿêòóáëàð áó ýöíÿ ãÿäÿð ñàõëàíûëûð. Àâðîïàëûëàð Èñ-
ïàíèéàäà éåðëÿøÿí ìöñÿëìàí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ òÿùñèëÿ, åëìÿ
ñàùèá îëóá èíêèøàô åäèðäèëÿð. Ãÿðáèí áèçÿ ãàðøû ùàãñûç âÿ ÿñàññûç
èääèàëàðûíà áèð íå÷ÿ ìèñàë âÿ ñóàëëà úàâàá âåðìÿê èñòÿéèðÿì.
1.Îðòà ÿñðëÿðäÿ èíñàíû øåéòàí åëàí åäèá òîíãàëëàðäà êèì éàí-
äûðûðäû?
2.Àìåðèêàäà ùèíäó òàéôàëàðûíû, ñîíðàëàð èñÿ ßëúÿçàèðäÿ,
Âéåòíàìäà, âÿ ñ. ñîéãûðûìëàðû êèì åäèá?
3.ÕÂÛÛÛ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ äöíéà õàëãëàðûíû ÿñàðÿò àëòûíà àëìàã
ö÷öí êîëîíèàë ìöùàðèáÿëÿðè êèì àïàðûá?
4.Êèìéÿâè ñèëàùû áèðèíúè îëàðàã êèì ùàçûðëàéûá âÿ èíñàíëûüà
ãàðøû òÿòáèã åäèá?

---

12
Íàäèð ßùìÿäîâ
5.Íöâÿ ñèëàùû áèðèíúè îëàðàã êèì ùàçûðëàéûá, îíó àòìîñôåðäÿ,
ñóäà, ãóðóäà ñûíàãäàí êå÷èðèá âÿ èíñàíëûüà ãàðøû òÿòáèã åäèá?
6.Îí ìèëéîíëàðëà èíñàí ùÿéàòû áàùàñûíà áàøà ýÿëìèø Û âÿ ÛÛ
äöíéà ìöùàðûáÿëÿðèíè êèì òþðÿäèá?
7.Áèîëîæè ñèëàùû êèì ùàçûðëàéûá? - ßëáÿòòÿ, Ãÿðá âÿ õðèñòèàí
þëêÿëÿðè.
Àíúàã ÿäàëÿò íàìèíÿ îíó äà äåìÿê ëàçûìäûð êè, Ãÿðá þë-
êÿëÿðè åëìÿ, èñëàùàòëàðà âåðäèêëÿðè þíÿìÿ ýþðÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿí
ñöðÿòëè èíêèøàô éîëóíà ãÿäÿì ãîéäóëàð. Îíëàð åëìëÿðè èëÿ áÿðà-
áÿð ñèéàñè ñèñòåìëÿðèíäÿ äÿ èñëàùàòëàð àïàðäûëàð. Áóíóí íÿòèúÿ-
ñèíäÿ äÿ áóýöíêö òÿðÿããèéÿ, èíêèøàôà íàèë îëäóëàð.
Áèç äÿ áèð ìèëëÿò îëàðàã äàèìè àõòàðûøäà îëìàëûéûã. Äöíéàäà
èíêèøàôà, òÿðÿããèéÿ éàðäûì åäÿí éàõøû íÿ âàðñà, þçöìöçäÿ îíó
òÿòáèã åòìÿëèéèê. Áó áèçèì ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð ãàðøûñûíäà îëàí
áîðúóìóçäóð.
Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäÿí
äþâðöíöí íåúÿ êåøìÿêåøëè îëäóüóíà áàõäûãäà õàëãûí ùàíñû ôà-
úèÿëÿðè éàøàäûüûíû ýþðöðñÿí. Áþëýÿëÿðèìèç ùÿðÿñè þçöíÿ ôåîäàë
äþâëÿòëÿðè éàðàäàðàã áèð áèðèíÿ ãàðøû àìàíñûçëûãëà ìöùàðèáÿëÿð
àïàðìûø, áþéöê ìàääè âÿ ìÿíÿâè èòêèëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøëàð.
ÕÛÕ ÿñðäÿ àëìàí ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí Îòòî ôîí
Áèñìàðê ãöäðÿòëè Àëìàí äþâëÿòè éàðàòäû. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè,
áèçäÿ áåëÿ áèð äþâëÿò õàäèìè îëìàäû. Áó èøëÿðè Íàäèð Øàù, Ãàúàð
Øàù éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðäèëÿð. Îíëàð èñÿ äþâëÿòäÿ ýåíèø èñëàùàòëàð
àïàðàðàã, þç åôôåêòëèéèíè èòèðìèø ôåîäàë ñèñòåìèí ÿâÿçèíÿ êàïè-
òàëèñò ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíè òÿòáèã åòìÿê, åëìè âÿ ñÿíàéåíè
èêèøàô åòäèðìÿêäÿíñÿ, áöòöí äèããÿòëÿðèíè èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿðÿ
éþíÿëòäèëÿð.
Òàðèõè ìÿíáÿëÿðèìèí ÷îõóíóí Òöðêèéÿäÿ, Èðàíäà âÿ äèýÿð
þëêÿëÿðäÿ îëìàñû îíóí þéðÿíèëìÿñèíÿ  ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð. Àçÿð-
áàéúàí áþéöê Òóðàíûí áèð ïàð÷àñûäûð. Îíà àéðûúà òàðèõ éàçìàã

---

13
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
äà ìöìêöí äåéèë. Íÿ ãÿäÿð éàçûëñà äà, íàòàìàì îëàúàã. Øè-
ìàëè Àçÿðáàéúàí (86,6 ìèí êâ êì) öìóìè Àçÿðáàéúàíûí (òà-
ðèõè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ 500 ìèí êâ êì.) êè÷èê áèð ïàð÷àñû îëäóüó
êèìè, áöòþâ Àçÿð÷àéúàí äà áþéöê Òöðê åëèíèí ÷îõ äà áþéöê
îëìàéàí áèð ùèññÿñèäèð. Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðäÿí ÷ûõàí íÿòèúÿ
îäóð êè, òàðèõèìèç áöòöí Òöðê õàëãëàðûíûí öìóìè òàðèõè êîíòåêñ-
òèíäÿ éàçûëìàëû, þéðÿíèëìÿëè âÿ äÿðê îëóíìàëûäûð. 
Íàäèð ìöÿëëèìèí êèòàáûíäà èáðÿòàìèç áèð àíà õÿòò âàð. Êè-
òàáäà Òöðê õàëãûíûí éåòèøäèðäèéè äàùè øÿõñèééÿòëÿð, îíëàðûí
äöíéàýþðöøö, ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè, ýþðäöéö èøëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð
þç ÿêñèíè òàïûá. Ìöÿëëèôèí êèòàáûíäà  áþéöê Òöðê åëèíÿ áöòþâ
Àçÿðáàéúàíûí âÿ îíóí àéðûëìàç ïàð÷àñû îëàí Øÿêèíèí áàüëàí-
ìàñûíû ýþðöðöê. Êèòàáäà Øÿêè õàíëûüûíûí äþâëÿò êèìè òÿøÿêêöëö,
îíó èäàðÿ åäÿí õàíëàðûí íÿñèë øÿúÿðÿñè ñõåì øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèëèá.
Éàçûëàðäà òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðÿ ìöõòÿëèô áóúàã àëòûíäà áàõûøëàð
âåðèëèá. Áó äà òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðèí ïîðòðåòèíèí, õöñóñèééÿòëÿðèíèí
îðòàéà ÷ûõìàñûíäà êþìÿêëèê åäèð. Êèòàáûí ìÿüçè, ìÿðàìû, àíà
õÿòòè äÿ áóäóð. Áó êèòàáûí èíñàíëàðûìûçà ìèëëÿòèíè, âÿòÿíèíèí òà-
ðèõèíè ñåâìÿéÿ êþìÿê åäÿúÿéèíÿ ÿìèíÿì. Òöðê õàëãëàðûíûí
øàíëû êå÷ìèøè îëóá, ìþâúöä áó ýöíöìöç âàð âÿ áþéöê ýÿëÿúÿ-
éèìèçè ãóðìàã ö÷öí ùÿãèãÿòè ÿêñ åòäèðÿí, òÿùëèë îëóíìóø, ÷à-
òûøìàçëûãëàðà òÿíãèäè áàõûøëàðû îëàí òàðèõèìèç, ýÿëÿúÿéÿ
òóøëàíìûø ñòðàòåýèéàìûç, ìèëëè èäåîëîýèéàìûç èøëÿíèëèá ùàçûðëàí-
ìàëûäûð.
ÙßÇÐßÒÈ ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÌÈÇ ÌßÙßÌÌßÄ (ß.Ñ.Ñ.) -
èíñàíûí èíñàíäàí öñòöíëöéöíö îíóí åëìèíäÿ, áèëèéèíäÿ ýþðöðäö. 
Ëàçûì ýÿëÿðñÿ, åëì äàëûíúà ×èíÿ äÿ ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò
ýþðöðäö. Áèç èíêèøàô åòìÿê, ìèëëè âàðëûüûìûçû  ãîðóìàã ö÷öí
äàèì èðÿëè ýåòìÿê èñòÿéèðèêñÿ, øàíëû êå÷ìèøèìèçÿ óéüóí ýÿëÿúÿê
ùÿéàòûìûçû, äöíéà õàëãëàðû àðàñûíäà ñàéûëûá-ñå÷èëÿí îëìàã èñòÿ-
éèðèêñÿ, åëèìèìèçè èíêèøàô åòäèðìÿëèéèê. Ñàô ÿãèäÿëè, äöçýöí

---