Tariximizden bir vereq2 Layout qxd

26
Íàäèð ßùìÿäîâ
Ùàøèéÿ:
Ìóðàä Àäæèíèí “Полынь Половецкого поля” êèòàáûíûí 190-
úû ñÿùèôÿñèíäÿ éàçûð êè, ÛÂ ÿñðäÿ - 301-úè èëäÿ Ãàôãàçûí - èíäèêè
Àçÿðáàéúàíûí Ýöðúöñòàíûí âÿ Åðìÿíèñòàíûí ñàùÿñèíäÿ éàøàéàí
åðìÿíèëÿð èëê äÿôÿ òÿê Àëëàùëûüà ìöðàúèÿòè, éÿíè äèíè èáàäÿòëÿ-
ðèíè òöðê äèëèíäÿ åäèáëÿð.
16.11.2012 òàðèõäÿ Åðìÿíèñòàíûí Åïêïàìàú-äà (èíòåðíåò
ñàéòû www.åïðåññ.àì) ýåòìèø” Ðóñèà âÿ Àëìàíèéà éàääà ñà-
õëàìàëûäûð êè, åðìÿíèëÿð èñëàì äèíèíè ãÿáóë åäÿ áèëÿðëÿð” éàçû-
ñûíäàí áèð ïàð÷à îõóúóëàðûìûçà òÿãäèì åäèëèð.     
1991-úè èëäÿ “ùÿëãÿ” (кольцо) ÿìÿëèééàòûíäàí ñîíðà Åðìÿ-
íèñòàí íöìàéÿíäÿëÿðè ðóñ ùÿìêàðëàðû èëÿ ýþðöøöáëÿð.
Áó ýþðöøäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ìöäàôèÿ âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êî-
ìèòÿñèíèí ñÿäðè Àëåêñûíèñ äåìèøäèð: 
Ñèç íÿ åäèðñèíèç? Áó ìöñÿëìàí äÿíèçèíäÿ ñèçèí áàøãà éîëó-
íóç éîõäóð. Ñèç áèçèì àéàãëàðûìûçû þïìÿëèñèç.
Áóíà åðìÿíè íöìàéÿíäÿñè Äàâèä Âàðäàíéàí úàâàá âåðèá:
“ñÿùâ åäèðñèç áèç èñëàìû ãÿáóë åäÿúÿéèê”. Ìàíó÷àðéàí ÿëàâÿ
åòäè: Àëìàíèéà âÿ Ðóñèéàíûí ñÿôèðëÿðè éàääà ñàõëàìàëûäûëàð êè,
“áèç èñëàìû ãÿáóë åäÿ áèëÿðèê”. 
Ëåâ Òîëñòîé äåéèá êè, äöíéàéà éåíèäÿí ýÿëìèø îëñàéäûì, òÿ-
ðÿääöä åòìÿäÿí èñëàì äèíèíè ãÿáóë åäÿðäèì. Áó ôèêèðäÿí éÿãèí
êè, îíëàðûí õÿáÿðè âàð èìèø.
Áó éàçû åðìÿíèëÿðèí ìÿñëÿêèíè, è÷ äóíéàñûíû ÷îõ ýþçÿë à÷ûð.
Òàðèõ áîéóíúà îíëàð äþâðöí ýöúëö äþâëÿòëÿðèíèí ÿëàëòûñûíà
äþíìöøëÿð âÿ êöëÿê ÿñÿí òÿðÿôÿ ÿéèëìÿéè þçëÿðèíÿ øÿðÿô áèë-
ìèøëÿð. 

---

Оьуз хан
Îüóç ñþçöíöí àíëàìû èëÿ èëýèëè ÷å-
øèäëè ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðöëöá. Ìÿëóì áèëýè-
ëÿðäÿ éàçûëûá êè, îüóç-îõëàð, áîéëàð,
ñîéëàð áèðëèéèäèð. ßñêè-ÿíòèã ÷àüëàðäà
ãîíøóëàðû òÿðÿôèíäÿí ñûõûøäûðûëàí àéðû-àéðû
áîéëàð áèðëÿøèá, áèð èòòèôàã éàðàäûáëàð. Áó
áèðëèê îüóç, äîããóç îüóç, îí îüóç âÿ
ñàèð àäëàíûá. Òöðêëÿðèí ÿôñàíÿâè áàáàñû
Îüóçóí àäûíà ÷åâðèëèá. Õöëàñÿ îëàðàã
(Оь/Оэ/Уь/Уэ) êþêöíäÿí òþðÿìèøäèð. 
Ìöáàðÿê, ìöãÿääÿñ, àéðûúà ãàáèëèééÿòëè, áèëèêëè äåìÿêäèð.
Ðóù ìÿíàñûíà äà ýÿëèð. Éàõøû õàñèééÿòëèëèê äÿ áèëäèðèð.
Îüóç Õàí, Îüóç Êàüàí Äàñòàíûíà ýþðÿ òöðêëÿðèí àòàñûäûð.
Îüóð (Îýóð, Óýóð) Õàí îëàðàã äà òÿëÿôôöç åäèëèð. Òöðêëÿðèí àòàñû
îëàí ãÿùðÿìàíäûð. Èëê òöðê äþâëÿòèíèí ãóðóúóñóäóð. Áöòöí ùÿéàòû
áîéóíúà Ýþéãóðäó  þçöíÿ áÿëÿä÷è åòìèøäèð. Ùÿéàòû, äîüóìóí-
äàí áàøëàéàðàã ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿëÿðëÿ äîëóäóð. Àüûçû àòÿø êèìèäèð.
×îõ òåç áþéöìöøäöð. Äîüóëàð-äîüóëìàç éåìÿê éåìèøäèð. Áèð
äÿôÿ ñöä ÿìèá ñîíðà ÷èé ÿò éåìèøäèð. 
Õèâÿëè ßáöëãàçè õàíûí âåðäèéè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, ÎÜÓÇ
ÕÀÍ ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿò îëóá âÿ Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðäÿí
4000 èë ÿââÿë, éÿíè åðàìûçäàí ÿââÿëêè äþâðöí ÛÂ ìèíèëëèéèíèí
ñîíëàðûíäà, òÿõìèíÿí å.ÿ. 3400-3500-úè èëëÿðäÿ éàøàéûá. Áöòöí
äöíéà òàðèõ÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàì úèääè àëèì êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëÿí
Ðÿøèäÿääèí äÿ Îüóç Õàíäàí ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè ñþùáÿò
à÷ûð. ÕÛÕ ÿñðèí ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñû, áèð ÷îõ Àñèéà õàëãëàðû-
íûí òàðèõèíÿ äàèð ìÿëóìàòëàð òîïëàìûø Í.É.Áè÷óðèí èñÿ Îüóç
Õàíûí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàñûíû áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ òÿñäèãëÿéèð âÿ
îíóí åðàìûçäàí ÿââÿëêè ÛÛÛ- ÛÛ ìèíèëëèêëÿðäÿ éàøàäûüûíû ýþñòÿðèð.
ÕÛÛ ÿñð òàðèõ÷èñè Áàéáóðòëó Îñìàí èñÿ þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöÿëëèôè
27
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã

---

28
Íàäèð ßùìÿäîâ
ìÿëóì îëìàéàí ãÿäèì áèð êèòàá- "Áÿùð ÿë-ÿíñàá" ùàããûíäà ìÿ-
ëóìàò âåðÿðÿê áèëäèðèð êè, ùÿìèí êèòàáäàêû ùàäèñÿëÿð Äÿäÿ Ãîð-
ãóä äàñòàíëàðû èëÿ ñÿñëÿøèð âÿ êèòàáäà Áàéàíäóð õàí åëèíèí
åðàìûçäàí ÿââÿëêè äþâðäÿêè ãÿçèééÿëÿðè þç ÿêñèíè òàïûá. 
ÕÛ ÿñðèí îüóç ÿñèëëè òàðèõ÷èñè ßáó Áÿêèð áèí Àáäóëëàù áèí
Àéáÿê ÿä-Äÿâàäÿðè èñÿ þçöíöí "Äöðÿðè òèúàí" ÿñÿðèíäÿ åðàìûçûí
ÛÂ ÿñðèíäÿ íàìÿëóì ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí ãÿëÿìÿ àëûíìûø "Óëó õàí
Àòà áèòèê÷è" êèòàáû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðÿðÿê éàçûð êè, "...òöðêäèëëè
õàëãëàðà áþéöê ñåâèíú áÿõø åäÿí áó êèòàá îüóçëàð àðàñûíäà ÷îõ
ìÿøùóðäóð. ×öíêè ùÿìèí êèòàáäà îüóçëàðûí 3000 èë þíúÿêè åðêÿí
ùÿéàòëàðûíäàí âÿ èëê ùþêìäàðëàðûíäàí, ãÿùðÿìàíëàðûíäàí äàíûøûëûð.
“Ýþðöíäöéö êèìè, Îüóç õàíûí ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàñû, ìöàñèð
Àçÿðáàéúàí, èíäèêè Èðàí, Èðàã, Ñóðèéà ÿðàçèëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ýåíèø
áèð ÿðàçèäÿ ùþêìäàðëûã åòìÿñè òÿñäèãëÿíèð.
Áîç îõëàð-Ö÷ îõëàð
Àðòûã åëìäÿ Íóù þâëàäëàðûíûí îëìàñû ôèêðè ÿñàñëàíìàãäàäûð.
Òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëèð êè, Íóùóí (ÿ.ñ.) Ùàì , Ñàì âÿ
Éàôÿñ àäëû 3 îüëó îëóá. Éàôÿñèí 8 îüëó âàð èìèø. Áþéöê îüëóíóí
àäû Òöðê èìèø. Òöðêöí îüëó Òóòóã, Òóòóüóí îüëó  Èëúÿ õàíûí èñÿ
Äèá Éàãóá õàí , Ãóéóã õàí âÿ ßëèúàí õàí àäëû ö÷ îüëó îëóá.
ßëèúàí õàíûí Òàòàð âÿ Ìîüîë àäëû ÿêèç îüëó âÿ Ãàðàõàí àäëû áèð
íÿâÿñè îëóá. Ãàðàõàíûí Îüóç àäëû áèð îüëó, îüóçäàí îëàí àëòû íÿ-
âÿñè âàð èìèø: Ýöí õàí, Àé õàí, Óëäóç õàí, Ýþé õàí, Äàü õàí
âÿ Äÿíèç õàí. Îüóç õàí éàíûíà áèð íÿôÿð ÷àüûðìûø, ö÷ ãûçûë éàéû
Øÿðãäÿ, Ö÷ ãûçûë îõó Ãÿðáäÿ ýèçëÿòìÿéè òàïøûðìûøäû. Ö÷ áþéöê
îüëóíó (Ýöí õàí, Àé õàí, Óëäóç õàí) áîç îõëàðû Øÿðãÿ, Ö÷ êè÷èê
îüëóíó (Ýþé õàí, Äàü õàí, Äÿíèç õàí) Ãÿðáÿ ýþíäÿðÿðÿê îíëàðà
ãûçûë éàéëàðûí âÿ îõëàðûí òàïûëìàñûíû òàïøûðìûøäûð. Ãàéûäàðêÿí
áþéöê ãàðäàøëàð ãûçûë éàéû, êè÷èêëÿð èñÿ ãûçûë îõó òàïûá ýÿòèðìèø-
ëÿð. Îüóç õàíûíûí áó àëòû îüëó øÿðãÿ, ãÿðáÿ, øèìàëà âÿ úÿíóáà
éöðöøëÿð åòìèø âÿ ÿçÿìÿòëè äþâëÿò ãóðìóøëàð.

---

---

METE 
(E.ə. 174)                                         
Böyük Hun – Türk dövlətinin
bаnisi
Türk millətinin qədim əcdаdlаrındаn
оlаn Hunlаr еrаmızdаn əvvəlki dövrlərdə
Baykal gölü və Mоnqоlustаn ərаzisində
yаşаyırdılаr. Böyük Hun – Türk dövlə-
tinin əsаsı е.ə. 220-ci ildə qоyulmuşdur.
Bu, Mərkəzi Asiyada yaranmış ilk böyük türk dövləti idi.
Dövlətin başçısı Teoman (b.e.ə. 220-209) Çinə hücum etdi.
Çinlilər bu hücumun qarşısını almaq üçün b. e. ə. 214-cü ildə
Böyük Çin səddini inşa etməyə başladılar.
Mete xaqanın dövründə (b.e.ə. 209-174) dövlətin ərazisi
Sibirdən  Himalay dağlarına, Sakit okeandan Xəzər dənizi və
Ural daglarına qədər uzanırdı. Mete güclü nizami süvari ordu
yaratmışdı.
Qeyd:
Çox təəssüflər olsun, Türkün böyük tarixi tam öyrənilməyib.
Hun imperiyasından qabaqki türk tarixinin geniş araşdır-
malara və axtarışlara ehtiyacı var.
Hun dövlətinin ikinci böyük türk xaqanı Metedir. İlk türk
xaqanı olan Teoman Metenin atası olub.
Məhz bu vаxtdаn еtibаrən qədim türklərin əsl dirçəlişi,
dünyаnın siyаsı və cоğrаfi xəritəsində tutduqlаrı hаkim
mövqеləri gеtdikcə аrtmаğа bаşlаmışdır. Hun – türklərinin bir
xаlq kimi dünyа miqyаsındа tаnınmаsı Metenin аdı ilə bаğlıdır.
Hun – türklərinin, bizim əcdаdlаrımızın kim оlduğunu gələcək
nəslə çаtdırmаq üçün fəlsəfə еlmləri dоktоru Vəli Həbibоğlunun
30
Íàäèð ßùìÿäîâ

---