Tariximizden bir vereq2 Layout qxd

22
Íàäèð ßùìÿäîâ
øàù, Óçóí Ùÿñÿí, Ãûçûë Àðñëàí, Ñóëòàí Ìÿùìÿò Ôàòåù, Øàù Èñ-
ìàéûë, Òÿùìàñèá øàù, Øàù Àááàñ, Ñóëòàí Ñöëåéìàí, Íàäèð Øàù,
Øàù Ãàúàð âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð
Òàðèõèí èíêèøàôûíà òþùôÿëÿð âåðìèø, îíó äÿéèøìèø òöðê îüóë-
ëàðû : Û Îñìàí, Û Ìóðàä [1362-1389]; Èëäûðûì Áÿéàçèä [1389-
1402]; ÛÛ Ìÿùÿììÿä Ôàòåù [1444 âÿ 1451-1481]; Û Ñÿëèì
Éàâóç [1512-1520]; Ñöëåéìàí Û Ãàíóíè [1520-1566]; ÛÛÛ Ñÿëèì
[1789-1807]; ÛÛ Ìàùìóä [1808-1839]; ÛÛ ßáäöëùÿìèä [1876-
1909]; âÿ äèýÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Îíëàð éöçëÿðúÿäèð, ñàé-
ìàãëà ãóðòàðìàç.
Ùóí èìïåðàòîðëóüóíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ãóðóëàí ìÿëóì Òöðê
äþâëÿòëÿðèíèí âÿ èìïåðàòîðëóãëàðûíûí  áÿçèëÿðèíèí àäëàðèíè âåðè-
ðèê.
Èìïåðàòîðëóãëàð (Õàãàíëûãëàð) 
1. Àñèéà Ùóí èìïåðàòîðëóüó (å.ÿ. ÛÂ éöçèëëèê - b/.e. 48-úè èë)
2. Àâðîïà Ùóí èìïåðàòîðëóüó (374-469)
3. Àü Ùóí èìïåðàòîðëóüó (ÛÂ éöçèëëèéèí ñîíëàðû - 557-úè èë )
4. Ýþéòöðê èìïåðàòîðëóüó (552-582)
5. Øÿðãè Ýþéòöðê èìïåðàòîðëóüó (582-630)
6. Ãÿðáè Ýþéòöðê èìïåðàòîðëóüó (582-630)
7. ÛÛ Ýþéòöðê èìïåðàòîðëóüó (630-744)
8. Óéüóð èìïåðàòîðëóüó (744-840)
9. Àâðîïà àâàð èìïåðàòîðëóüó (ÂÛ éöçèëëèê -805-úè èë)
10. Õÿçÿð èìïåðàòîðëóüó (ÂÛÛ éöçèëëèê -965-úè èë)
11. Áþéöê Ñÿëúóã èìïåðàòîðëóüó (1040-1157)
12. Õàðÿçìøàùëàð èìïåðàòîðëóüó (1097-1231)
13. Òåéìóð èìïåðàòîðëóüó (1370-1405)
14. Áàáóð ùèíä-òöðê èìïåðàòîðëóüó (1526-1858)
15. Îñìàíëû èìïåðàòîðëóüó (1299-1922)

---

23
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
Äþâëÿòëÿð
1. Øèìàëè Ùóí äþâëÿòè (48-156)
2. Úÿíóáè Ùóí äþâëÿòè (48-216)
3. Û ×õàî Ùóí äþâëÿòè (304-329)
4. ÛÛ ×õàî Ùóí äþâëÿòè (328-352)
5. Õñèà Ùóí äþâëÿòè (407-431)
6. Øèìàëè Ëèàíý Ùóí äþâëÿòè (401-439)
7. Ëîó-Ëàí Ùóí äþâëÿòè (442-460)
8. Òàáãà÷ äþâëÿòè (386-557)
9. Øÿðãè Òàáãà÷ äþâëÿòè (534-557)
10. Ãÿðáè Òàáãà÷ äþâëÿòè (534-557)
11. Øÿðãè Òöðêöñòàí (Òóðôàí) Óéüóð äþâëÿòè (911-1368)
12. Øàòî Òöðê äþâëÿòè (907-923)
13. Òàíã Øàòî Òöðê äþâëÿòè (923-936)
14. Òñèí Øàòî Òöðê äþâëÿòè (937-946)
15. Õàí-÷îó Óéüóð äþâëÿòè (905-1226
16. Òóðãóò äþâëÿòè (717-766)
17. Ãàðãóë (766-1215)
18. Ãûðüûç äþâëÿòè ( 840-1207)
19. Ñàáàð äþâëÿòè (Â éöçèëëèê - ÂÛÛ éöçèëëèê àðàñû)
20. 10-îüóç äþâëÿòè (Â éöçèëëèéèí ñîíó ÂÛ éöçèëëèéèí îðòàëàðû)
21. Òóãóðãóð (9 îãóð) äþâëÿòè (Â éöçèëëèéèí ñîíó- ÂÛ éöçèë-
ëèéèí ÿââÿëëÿðè)
22. Óòóðãóð (30 îãóð) äþâëÿòè (Â éöçèëëèéèí ñîíó- ÂÛ éöçèë-
ëèéèí ñîíëàðû)
23. Áåññàðàáèéà Òöðê äþâëÿòè (Áåññàðàáèéà ðóìûí äþâëÿòèíèí
áàøëàíüûúû 1330)
24. Ãàðàõàíëû äþâëÿòè (840-1042)
25. Øÿðãè Ãàðàõàíëû äþâëÿòè (1042-1211)
26. Ãÿðáè Ãàðàõàíëû äþâëÿòè (1042-1212)
27. Îüóç Éàáãó äþâëÿòè (Õ éöçèëëèéèí áàøëàíüûúû - 1000)

---

28. Ãÿçíÿâè äþâëÿòè (1069-1187)
29. Ñóðèéà Ñÿë÷óãëó äþâëÿòè (1092-1117)
30. Êèðìàí Ñÿë÷óãëó äþâëÿòè (1092-1187)
31. Àíàäîëó Ñÿëúóãëó äþâëÿòè (1092-1307)
32. Èðàã Ñÿëúóãëó äþâëÿòè (1157-1194)
33. ßééóáèëÿð äþâëÿòè (1171-1348)
34. Ùèíäèñòàí Òöðê äþâëÿòè (òöðê ñóëòàíëûüû) (1206-1413)
35. Ìèñèð Òöðê äþâëÿòè (1250-1383)
36. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòè (1380-1469)
37. Àüãîéóíëó äþâëÿòè (1350-1502)
38. Òåéìóðëóëàð äþâëÿòè (1405-1507)
ÛÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ Àâðîàñèéà ìÿêàíûíäà öíñèééÿò äèëè òöðê
äèëè èäè. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, ÕÂÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Òöðêëÿðÿ
ãàðøû ÿêñ òÿáëèüàòëàð àïàðûëìûøäûð.Àâðîïà Òöðêëÿðèí Ãÿðáÿ äîüðó
èðÿëèëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðëÿ àëé-
àíñ-áèðëèêëÿð éàðàòìûøëàð.Òöðêëÿðÿ ãàðøû ìöòòÿôèã úÿáùÿ éàðàäà-
ðàã, îíëàðû òàðèõ ñÿùíÿñèíäÿí ñèëìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Ëàêèí òöðêöí
ýöúö, èíàìû âÿ èìàíû  ùÿð çàìàí ãÿñäëÿðèí ãàðøûñûíû àëìèøäûð.
Àðòûã áó ýöí àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà, ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ òà-
ïèëàí ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè òöðê õàëãûíûí ãÿäèìëèéè âÿ çÿíýèí-
ëèéèíè à÷ûã-àøêàð öçÿ ÷ûõàðûð. Àâðàñèéà ìàòåðèêèíäÿ òöðê
òîïîíèì àäëàðûíà ÷îõ éåðäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Äþâðöíöí ÿí áþéöê,  ýöúëö èìïåðà-
òîðëóüóíó ãóðàí âÿ éöç èëëÿðúÿ Ãÿðá
äóíéàñûíû èäàðÿ åäÿí Ùóí òöðêëÿðèíèí,
éöêñÿê  ìÿäÿíèééÿòëÿðè, þçëÿðèíÿ ìÿõ-
ñóñ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, ñÿíÿòëÿðè, øèôàùè âÿ
éàçûëû ÿäÿáèééàòëàðû âàðäû. Ùóí ìÿäÿ-
íèééÿòèíèí ýþñòÿðèúèñè îëàí íå÷ÿ-íå÷ÿ
äÿéÿðëè ìÿíáÿëÿð âÿ ìóõòÿëèô ÿñÿðëÿð
áó ýöí Ðóñèéà ùöäóäëàðû è÷èíäÿ ãàëàí
Ïàçûðûã êóðãàíûíäàí
òàïûëìûø õàë÷à
24
Íàäèð ßùìÿäîâ

---

Øÿðãè Àëòàéäà Áàéêàë ýþëö éàõûíûíäàêû Ïàçûðûã âàäèñèíäÿ òàïûë-
ìûøäûð.
Íàìàíãàíäà, Ñèáèðèí úÿíóáóíäà âÿ Ãàçàõûñòàí ÷þëëÿðèíäÿ
òóíú äþâðöíÿ àèä àáèäÿëÿð, êóðãàíëàð àøêàð åäèëìèøäèð.
Èññûêóë ýþëö ÿòðàôûíäà-Åñèêäÿ ãûçûë ÿøéàëàðëà çÿíýèí êóðãàí
à÷ûëìûøäûð. Áóðàäàí á.å.ÿ. Â ÿñðÿ àèä 23 ùÿðôäÿí èáàðÿò ãÿäèì
éàçû òàïûëìûøäûð.
Øÿðãè Àëòàéäàêû Ïàçûðûã âàäèñèíäÿ á.å.ÿ. Â-ÂÛ ÿñðëÿðÿ àèä
êóðãàí òÿäãèã åäèëèá þéðÿíèëìèøäèð. Á.å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ñîíó -Û
ìèíèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà òöðê òàéôàëàðûíûí êþ÷ö âÿ éåðäÿéèø-
ìÿëÿðè áàø âåðìèøäèð. Òöðêöñòàíäàí Øèìàëè Ãàôãàçà, Ãàðà äÿíèç
ñàùèëëÿðèíÿ êþ÷ åäÿí Òöðêëÿðè éóíàíëàð èñêèò, Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ
Éàõûí Øÿðãÿ àõûí åäÿíëÿðè ôàðñëàð ñàê, àññóðëàð èøýóç àäëàíäûð-
ìûøëàð. Àçÿðáàéúàí ãÿäèì òöðêëÿðèí èëê éóðäëàðûíäàí áèðè ñàéû-
ëûð.
Ïàçûðûã âàäèñèíäÿ, ùàáåëÿ áàøãà éåðëÿðäÿ  Ùóí êóðãàíëà-
ðûíäà òàðèõè ÿñÿðëÿð âàð. Áóçëàð àëòûíäà ãàëìûñ êóðãàíëàðäà
÷öðöìÿìèø úÿñÿäëÿð äÿ òàïûëûá. Êóðãàíëàðäàí àüàúäàí,äÿðèäÿí,
áöðöíúäÿí âÿ ãûçûëäàí äöçÿëäèëìèø ÿøéàëàð òàïûëìûøäûð.
×öíêè òöðê ñþçöíöí àðõàñûíäà áþéöê ìÿíÿâèééàò, ìÿäÿ-
íèééÿò, ãÿùðÿìàíëûã, øÿðÿô, ÿäàëÿò,äöçýöíëöê âÿ ùàãã äàéàíûð.
Îíëàð äöíéàíû èëê íþâáÿäÿ áó õöñóñèééÿòëÿðèëÿ ôÿòù åòìèøëÿð.  
Òöðê ñþçöíöí ìÿíàñû:ýöúëö, ìþùêÿì,óçóí áîéëó äåìÿêäèð.
Òàðèõ áîéóíúà ãöäðÿòëè, øÿðÿôëè Òöðêöí áþéöê òàðèõèíÿ,
þçöíÿ ùÿñÿä àïàðàí, îíó ëÿêÿëÿìÿê èñòÿéÿí ìÿíôóð åðìÿíèëÿð
âÿ ùèìàéÿäàðëàðû áèëìÿëèäèðëÿð êè, ýöíÿøÿ ïàëúûã àòûá îíó ëÿ-
êÿëÿìÿê îëìàç. Ïàë÷ûã ãàéûäàðàã îíëàðûí ìÿíÿâèééàòñûç âÿ éà-
ëàíúû ñèôÿòëÿðèíÿ éàïûøàúàã.
25
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã

---