Tariximizden bir vereq2 Layout qxd

19
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
îëàí éàä, éàáàí÷û àëèìëÿð, òàðèõ÷èëÿð áèëìÿëèäèðëÿð êè, òîðïàýûí
ñàùèáëÿðè ýåú-òåç þç òàðèõëÿðèíÿ âÿ ÿðàçèëÿðèíÿ éèéÿëèê åäÿúÿêëÿð. 
Àüàëàð áèëìÿäè áèðäèð áó òîðïàã,
Òÿáðèç äÿ, Áàêû äà Àçÿðáàéúàíäûð.
Áèð åëèí ðóùóíó, äèëèíè àíúàã
Êàüûçëàð öñòöíäÿ áþëìÿê àñàíäûð.
Áÿõòèéàð  Âàùàáçàäÿ.
Àâðàñèéà ãèòÿñèíäÿ  íÿùÿíý áèð ÿðàçèéÿ ìàëèê îëàí ãÿäèì
òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöÿééÿí úÿòèíëèêëÿð
âàðäûð. Äöøìÿíëÿð  Òöðê õàëãëàðûíû áèð-áèðèíäÿí òÿúðèä åòìÿê,
îíëàðûí ãÿäèì äþâëÿòÿ, ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó  ýèçëÿò-
ìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Éåíè íÿñëèí äóíéàýþðöøöíäÿ áó  õàëãûí øÿðÿôëè
òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê Ñîâåò ìèëëè ñèéàñÿòè-
íèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè èäè. ×öíêè âàõòèëÿ ÷îõ áþéöê ÿðà-
çèëÿðäÿ ìèí èëëÿð áîéó  éàøàéàí òöðê õàëãûíäàí ãàëìûø
ìÿäÿíèééÿòè âÿ òàðèõè àáèäÿëÿðèíèí ãàëûãëàðû ìèëëÿòèí áþéöê -
ëöéöíö, ãöäðÿòèíè,  ìÿíÿâè çÿíýèíëèéèíè ýþñòÿðèðäè.Áöòöí áóíëàð
ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ìèëëè ñèéàñÿòèíÿ ãÿòèééÿí óéüóí ýÿëìèðäè.
Ëàï éàõûí âàõòëàðà ãÿäÿð êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäàêû ìöòÿõÿñ-
ñèñëÿðè íÿçÿðÿ àëìàñàã, ÿùàëèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè òöðê õàëãëà-
ðûíûí ãÿäèì òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿòè, äþâëÿòëÿðè  ùàãäà áèëèéèí
ñàùèáè äåéèëäè. Ñîâåò äþâëÿòèíäÿ õåéëè òöðê ÿñèëëè, òöðêäèëëè õàë-
ãëàðûí éàøàäûüûíû âÿ îíëàð èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè àðàñûíäà` (áó
õàëãëàð ùÿòòà þç àðàëàðèíäà) òàðèõè ìÿíÿâè éàõûíëûã îëäóüóíó
÷îõëàðû, áèëìèðäèëÿð.
Ìÿùøóð ðóñ òàðèõ÷èñè .Ë.Ãóìèëéîâ éàçûð: “Áÿøÿðèééÿòèí òàðèõè
ñîí äÿðÿúÿäÿ ãåéðè áÿðàáÿð þéðÿíèëèá. Òöðê òàðèõè òàì þéðÿíèë-
ìÿéèá. Ùóí èìïåðèéàñûíäàí ãàáàãêè òöðê òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿ-
ñèíÿ ÷îõ áþéöê åùòèéàú âàð”.
Òàðèõÿ ñÿéàùÿò  åäÿíäÿ àéäûí îëóð êè, Òöðê õàëãëàðû äÿôÿ-

---

20
Íàäèð ßùìÿäîâ
ëÿðëÿ óúàëûá,  ýöúëö äþâëÿòëÿð âÿ èìïåðèéàëàð ãóðìóøëàð.
Äöíéàäà ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè îëàí øÿùÿðëÿð óúàëòìûøëàð . 
Áþéöê Ùóí èìïåðàòîðëóüó äàüûëäûãäàí ñîíðà åðàìûçûí ÛÂ
ÿñðèíäÿ Ùóí òàéôàëàðûíûí ãÿðáÿ äîüðó ùÿðÿêÿòè áàøëàíäû. Áó ùà-
äèñÿ òàðèõäÿ “Õàëãëàðûí áþéöê êþ÷ö” àäëàíûð.Ùóíëàðûí òÿñèðè àë-
òûíäà îëàíëàð, ãîòëàð âÿ äèýÿð õàëãëàð äà Ìÿðêÿçè âÿ Ãÿðáè
Àâðîïàéà êþ÷ åòäèëÿð.”Õàëãëàðûí áþéöê êþ÷ö” åðàìûçûí ÛÂ-ÂÛ
ÿñðëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ùóíëàð Áþéöê ×èí Ñÿääèíäÿí Ôðàíñàéà
ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõäûëàð.Ùóíëàð Ãÿðáÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäÿðêÿí 370-
úè èëäÿ Äîí ñàùèëèíäÿ àëàíëàðû,371-úè èëäÿ Êðûìäà Îñòãîò òàéôà-
ëàðûíû ìÿüëóá åòäèëÿð.375-úè èëäÿ Îñòãîò ÷àðû Ýåðìàíèõ
ìÿüëóáèééÿòÿ äþçìÿéÿðÿê þçöíö þëäöðäö. Ùóíëàð Êðûìäà ãóë-
äàðëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ çÿðáÿ âóðäóëàð. Îíëàð Äíåñòð ÷àéûíû
êå÷ÿðÿê Âåñòãîò êðàëû Àòàíàðèõè äÿ Ãÿðáÿ äîüðó ñûõûøäûðäûëàð.
Âåñòãîòëàð Ðîìà èìïåðèéàñûíà ñûüûíäûëàð. Ìîëäîâà ÿðàçèñèíäÿ
Ùóíëàðà ãàðøû “Àòàíàðèõ ñÿäëÿðè” òèêèëäè.
Òöðêëÿð Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, Èðàã, Ñóðèéà êèìè ãåéðè-òöðê þëêÿ-
ëÿðèíè éöç èëëÿðëÿ èäàðÿ åòìèøëÿð. Àõûðûíúû ìèí èëäÿí ÷îõ áèð
âàõòäà èíäèêè Èðàí âÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè Òöðêëÿð èäàðÿ åò-
ìèøëÿð. ßñðëÿðëÿ áó èìïåðèéàíûí òÿðêèáèíÿ Îðòà Àñèéà, Ùèíäè-
ñòàí, ßôãàíûñòàí, Ïàêèñòàí âÿ áàøãàëàðû äà äàõèë îëóá. Áöòöí
òàðèõè ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, Òöðê îüëó Òöðê ýöíäîüàíäàí ýöíáà-
òàíàäÿê áöòöí ãàðëû-ãàðñûç çèðâÿëÿðÿ, äöçëÿðÿ, ÷àéëàðà, ýþëëÿðÿ,
øÿùÿðëÿðÿ, þëêÿëÿðÿ ñàùèá îëìóø âÿ àäëàð âåðìèøäèð. Äöíéàäà
õàíëûã, õàãàíëûã, ñóëòàíëûã åòìèø, øàùëàð øàùû êèìè òàðèõëÿðèíè éà-
ðàòìûøëàð. Òàðèõäÿ Àñèéàíûí úÿíóá-ãÿðáèíè èäàðÿ åäÿí Àçÿð-
áàéúàíëû øàùëàðûí ñöëàëÿëÿðèíÿ  íÿçÿð ñàëàã: 11-úè ÿñðäÿí
áàøëàéàðàã - Ñÿëúóãëàð äèíàñòèéàñû; 13-úö ÿñðäÿ - Ùöëóêöëÿð;
15-úè ÿñðäÿí - Ãàðàãîéóíëó âÿ Àüãîéóíëóëàð; 16-17-úè ÿñðëÿð
- Ñÿôÿâèëÿð, Àâøàðëàð; (éàëíûç 1747-1795-úè èëëÿðäÿ Ôàðñ Çÿíä
ñöëàëÿñè èíäèêè Èðàíûí áèð ùèññÿñèíè èäàðÿ åìèøäèð); íÿùàéÿò 1925-

---

21
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
úè èëÿ ãÿäÿð òöðê ÿñèëëè Ãàúàðëàð ùþêìðàíëûã åòìèøëÿð. Ùèíäèñòàíû
1206-úû èëäÿí 1858-úè èëÿäÿê  (Áþéöê Áðèòàíèéàíûí èøüàëûíà
ãÿäÿð) ×èíýèç õàí âÿ ßìèð Òåéìóð íÿñëèíäÿí îëàí ìîüîë
òöðêëÿðè èäàðÿ åòìèøëÿð. 
Äóíéàíèí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ îëàí àðõèâëÿðäÿêè ÂÛÛ ÿñðÿ
àèä  éàçûëàðäà òöðêëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä áèçèì ö÷öí èíäèéÿ-
äÿê ìÿëóì îëìàéàí ÷îõëó ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Îíëàðûí äèíè, òà-
ðèõè âÿ úîüðàôè àäëàðè, äöíéàýþðöøëÿðè, ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè,çþâãëÿðè,
äþéöø òàêòèêàñûíûí òÿøêèëè ùàããûíäà éàçûëàð ãÿäèì ×èí ìÿíáÿ-
ëÿðèíäÿ äÿ ÷îõäóð.
Òöðêëÿðèí ùþêìäàðû, ñîí äÿðÿúÿ ìöäðèê âÿ àüûëëû àäàì êèìè
òàíûíàí ßôðàñèéàáûí áåëÿ áèð êÿëàìû âàð: “Òöðê áàëûããóëàüû è÷ÿ-
ðèñèíäÿêè ìèðâàðèíè õàòûðëàäûð; íÿ ãÿäÿð êè, î þç ãûíûíäàäûð, ùå÷
áèð ãèéìÿòè éîõäóð. “Ëàêèí áàëûããóëàüûíûí è÷èíäÿí ÷ûõàí êèìè
î, ãèéìÿòÿ ìèíèð, ùþêìäàðëàðûí òàúëàðûíû, øàùçàäÿ õàíûìëàðûí
áîéóí-áîüàçëàðûíû âÿ ãóëàãëàðûíû áÿçÿéèð.”
Äöç äåéèáëÿð:
Åé òöðê ìèëëÿòè! Êÿíäèíÿ (þçöíÿ ) äþí!
Ñÿí êÿíäèíÿ ýÿëÿíäÿ äàùà ýöúëö îëóðñàí!
Áþéöê èúòèìàè õàäèì Úàâàùèðëÿë Íàùðó äåìèøäèð êè, òöðêëÿð
Ùèíäèñòàíû èøüàë åòìÿìèø, îíó èäàðÿ åòìèøëÿð. Îíëàð Ùèíäèñòàíà
éåíè ìÿäÿíèééÿò âÿ èíêèøàô ýÿòèðìèøëÿð. Òöðêëÿðèí ùàêèìèééÿòè
äþâðö Ùèíäèñòàíäà èíòèáàù äþâðö êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Òöðêëÿ-
ðèí èíøà åòäèêëÿðè àáèäÿëÿðäÿí, «Äöíéàíûí 8-úè ìþúöçÿñè» ñà-
éûëàí Òàú-Ìàùàë Òöðê-Ìîüîë ïàäøàùû Úàùàí øàùûí ÿìðè èëÿ òöðê
ìåìàðû óñòàä Ìÿùÿììÿä Èñà ÿôÿíäè òÿðÿôèíäÿí 17-úè ÿñðäÿ òè-
êèëìèøäèð. Ìèñèð äþâëÿòèíèí äÿ áèð ñûðà øàùëàðû âÿ ñÿðêÿðäÿëÿðè
ìÿùç òöðêëÿð îëìóøëàð. Òàðèõÿ ãûçûë ùÿðôëÿðëÿ àäëàðûíû éàçìûø
Òöðêëÿðäÿí Ìåòå, Àòèëëà, Òîìðèñ, Úàâàíøèð, Áàáÿê, Îñìàí
Ãàçè, Ñóëòàí Ìàùìóä, Ãàçàí õàí, ×èíýèç õàí, Àëï Àðñëàí,
ßìèð Òåéìóð, Ãàðà Éóñèô, Àòàáÿé Øÿìñÿääèí Åëäÿýèç,  Áàáóð

---