Tariximizden bir vereq2 Layout qxd

6
Íàäèð ßùìÿäîâ
ïåðàòîðó îíóí îüëó Ïàâåë îëäó. Ðóñèéàíûí àüûëñûç èìïåðàòîðó
Ïàâåë õàëãû î ãÿäÿð èíúèòäè êè, ÿòðàôûíäàêû çàäÿýàíëàð îíó
þëäöðöá îüëó Û Àëåêñàíäðû  èìïåðàòîð åëàí åòäèëÿð. Ðóñèéà ÷àðëàðû
äà, ñàðàéäà ùàçûðëàíàñû ñóè-ãÿñäëÿðèí ãóðáàíëàðû îëóðäóëàð. Òà-
ðèõäÿ áåëÿ ùàëëàð ÷îõäóð.
Ùþêìäàðëàð ÷îõ âàõò çÿðóðÿò îëìàäàí áÿçÿí äÿ þç èñòÿéè
èëÿ, áöòöí äöíéàíû þç ãàðøûñûíäà äèç ÷þêäöðìÿê, ãèñàñ àëìàã
âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿðëÿ  ìöùàðèáÿëÿðÿ  áàøëàéûðäèëàð.
Íÿòèúÿëÿðÿ áàõûí. Áó ìöùàðèáÿëÿðäÿí ñîíðà íÿéÿ íàèë îëóð-
äóëàð? Ìöùàðèáÿëÿð ÿëèëëÿð, äàüûäûëìûø øÿùÿðëÿð, àúëûã, õÿñòÿëèê-
ëÿð, òÿíùà èíñàíëàð, éîõñóëëóã, àüëàñûüìàç ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿð
âÿ ñ.  éàðàäûðäè. Îõóúóëàðäà  ôàúèÿ, ñàðñûíòû âÿ ùÿéàúàí ùèññëÿðè
éàðàòìàã ôèêðèíäÿ äåéèëÿì. Ëàêèí òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðè áèëìÿê ëà-
çûìäûð.
×îõ âàõò ùÿð èêè òÿðÿô åéíè äèëäÿ äàíûøà-äàíûøà,”Àëëàùó-
ßêáÿð” äåéÿðÿê äþéöøëÿðÿ àòûëûðäûëàð.Ìöùàðèáÿéÿ ãàðäàøëàðûíà
ãàðøû äþéöøÿ ýþíäÿðèëÿí àëäàäûëìûø ýÿíúëÿð íÿ äöøöíöðäöëÿð?:
Îíëàðû âèúäàíñûçúàñûíà àëäàòìûøëàð. Âÿòÿí óüðóíäà þëìÿéÿ ÷à-
üûðàí àíòè-ìèëëè , àíòè-èñëàìè, àíòè-èíñàíè  øöàðëàð ùàêèìèééÿòäÿ
îëàí øÿõñëÿðèí èñòÿêëÿðèíÿ ãóëëóã åäèðäè.  Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè
àäëàíàí áÿëàëàðà äö÷àð îëìóø úÿìèééÿòèí èíêèøàôû ùàããûíäà
ùþêìäàðëàðûí äöøöíìÿéÿ âàõòû âÿ èìêàíëàðû ãàëìûðäû. Íÿòèúÿäÿ
òÿíÿççöë, ñàðñûíòûëàð, õÿñòÿëèêëÿð âÿ ñ. äþâëÿòè , õàëãû îí èëëÿðëÿ
ýåðè àòûðäû. Áåëÿ ùþêìäàðëàðûí ùÿðÿêÿòèíäÿ øåéòàíè ùèññëÿð èðÿëè
÷ûõûðäû. Àëèúÿíàáëûã, ìÿðùÿìÿò, õåéèðõàùëûã, õèëàñ åòìÿê, åëì
éàääàí ÷ûõûðäû. Àüûëñûç ùþêìäàðëàðû  éåðñèç ìóùàðèáÿëÿðäÿí  ÷ÿ-
êèíäèðìÿê èñòÿéÿíëÿð îëñà äà, îíëàðà  ãóëàã àñìûðäûëàð.
Ùþêìäàðëàðû àðòûã âàð-äþâëÿò, øàí-øþùðÿò, ùàêèìèééÿò ùèññè
èäàðÿ åäèðäè. Ìèëëè ùèññëÿð ìÿùâ îëóðäó. Áó ãàðäàø ãûðüûíëàðûíäà
õàëãûí ìèíëÿðëÿ ýÿíúëÿðèíè,  èýèäëÿðèíè  þëöìÿ ýþíäÿðÿí øàùëàðà,
ñóëòàíëàðà íÿ àä âåðìÿê îëàð? ßùàëèíè ãÿòë åòìÿêäÿí, øÿùÿðëÿðè

---

7
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
éàíäûðìàãäàí, äàüûòìàãäàíñà, ñîñèàë ñàùÿëÿðè, åëìè èíêèøàô åò-
äèðìÿê îëìàçäûìû?. Äèíè êèòàáëàðäà éàçûëûð êè, áèð ìþìèíè ãÿòë
åäÿíèí éåðè úÿùÿííÿìäèð. Áÿñ ýþðÿñÿí áó ùþêìäàðëàðûí  éåðè
ùàðàäàäûð?
Ìöùàðáÿëÿðäÿ áàø âåðìèø ôÿëàêÿòëÿð íÿéèí áàùàñûíà áàøà
ýÿëäèéè áó ùþêìäàðëàðà ãàðøû àìàíñèç èòòèùàìëàð êèìè ñÿñëÿíèð.
Íÿòèúÿäÿ áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàí, ìÿüëóá îëàí, ñàé-
ñûç-ùåñàáñûç èòêèëÿð âåðÿí åéíè äèíèí, äèëèí äàøûéûúûñû îëàí òöðêëÿð
îëóðäó.
Ìöðÿêêÿá áèð çàìàíäà éóìðóã êèìè áèðëÿøìÿñèíÿ çÿðóðÿò
îëàí åéíè õàëãûí ïàð÷àëàíàðàã ßìèð Òåéìóðëà, Èëäûðûì Áÿéàçè-
äèí, Øàù Èñìàéûëëà Ñóëòàí Ñÿëèìèí âÿ áàøãà øàùëàðèí, ñóëòàíëàðûí
áèð-áèðèíÿ äöøìÿí êÿñèëìÿñè áàüûøëàíìàç òàðèõè úèíàéÿò äå-
éèëìè? ßçèç îõóúóëàð, òàðèõÿ íÿçÿð ñàëàíäà ýþðöðöê êè, ÕÂÛÛ
ÿñðäÿí ñîíðà Èñëàì äöíéàñû ìþâãåëÿðèíè èòèðìÿéÿ áàøëàäû .  
Ðóñ òàðèõúè Ãóìèëéîâ “Ãÿäèì òöðêëÿð” êèòàáûíäà éàçûðäû êè,
Òöðêëÿð Ùóíëàðûí áèðáàøà òþðÿìÿëÿðèäèð.   
ßìèð Òåéìóð äåéèá êè, Òöðêöí Òöðêäÿí áàøãà äîñòó éîõäóð.
Áóðàäà Ìîëëà-Úöìÿíèí øåèðèíèí áèð ñÿòèðè  éàäà äöøöð: ”úàíà
éàíàí éà áèð îëàð, éà èêè”.
Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí 1-úè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ìÿüëóá
îëìàñûíûí íÿòèúÿëÿðíÿ ýþðÿ, Àíòàíòà þëêÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí
òöðêëÿðÿ êè÷èê áèð ÿðàçè ñàõëàíûëìûøäû. Ìÿùäóäëàøìûø ùöãóãëàðëà
ðàçûëàøìèø ñîíóíúó Ñóëòàí  òÿñëèì÷è ìöãàâèëÿ áàüëàìûøäû. Áó-
íóíëà ðàçûëàøìàéàí Ìóñòàôà Êàìàë Àòàòöðê áó ÿäàëÿòñèç ìöãà-
âèëÿéÿ ãàðøû ÷ûõäû. Àòàòöðêöí áàø÷ûëûüû èëÿ àçàäëûã ùÿðàêàòû
áàøëàíäû,ãàíëû äîéöøëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûíäû âÿ èíäèêè ìöàñèð
Òöðêèéÿ äþâëÿòè éàðàíäû. Áó âàõò Ðóñèéàíûí äàõèëèíäÿ ìèñëè
ýþðöíìÿìèø  ÷àõíàøìàëàð âÿ èíãèëàá ÷àð ùþêóìÿòèíèí ñöãóò åò-
ìÿñèíÿ ýÿòèðäè. Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí Òöðêèéÿäÿí ÷àð Ðóñèéàñûíûí
îðäóñóíóí ýåíåðàëëàðûíû ýåðè ÷àüûðìàñû èíäèêè Òöðêèéÿ äþâëÿòè-

---

8
Íàäèð ßùìÿäîâ
íèí éàðàíìàñûíà êþìÿê åòäè. Áó äþâðëÿð Àçÿðáàéúàí äà áþéöê
ôàúèÿëÿð éàøàäû. Õàëãûìûçà ãàðøû åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ñîéãû-
ðûìëàð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Þçöíöí àüûð âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíà áàõ-
ìàéàðàã, Òöðê äþâëÿòè ßíâÿð ïàøàíûí ñÿðÿíúàìû èëÿ ãàðäàøû
Íóðó Ïàøàíûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè îðäóíó Àçÿðáàéúàíà êþìÿê ýþí-
äÿðäè.  Áó êþìÿê  Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí  åðìÿíè-áîëøåâèê ñîé-
ãûðûìûíäàí âÿ èíäèêè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òàðèõèí õÿðèòÿñèíäÿí
ñèëèíìÿêäÿí õèëàñ åòäè. 
Òàðèõèìèçÿ ñÿéàùÿò åòäèêäÿ ýþðöðöê êè, áÿøÿð þâëàäûíûí
äöíéàéà ýÿëäèéè úÿííÿò áàüû Òÿáðèç, ùÿì÷èíèí Ýÿíúÿ, Øÿêè
âÿ.ñ øÿùÿðëÿðèìèç èøüàëúû äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿôÿëÿðëÿ äàüû-
äûëûá âÿ ÿùàëèñè ãûðüûí âÿ òàëàíëàðà ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Òîõòàìûøûí, ßìèð Òåéìóðóí, ðóñëàðûí Àçÿðáàéúàíûìûçûí óëó
ïàéòàõòû  Òÿáðèç øÿùÿðèíè éåðëÿ-éåêñàí åäÿðÿê òàëàìàñû, âÿùøè-
ëèêëÿð òþðÿòìÿñè äÿ òàðèõäÿí ìÿëóìäóð.
1804-úö èëäÿí Ýÿíúÿ øÿùÿðè ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿéÿ
àëûíàðàã ãàëà äèâàðû ðóñ îðäóñó òÿðÿôèíäÿí òîï àòÿøèíÿ òóòóëàðêÿí
àíàëàðûìûçûí ôÿðéàäëà äåäèéè áàéàòû ùÿìèí äþâðö ÷îõ ýþçÿë ÿêñ
åòäèðèð.  
Ðóñ ãàïûéà äàéàíäû,
Êþðïÿ áàëàì îéàíäû.
Õÿáÿð âåðèí Òöðêëÿðÿ,
Ýÿíúÿ ãàíà áîéàíäû.
Áó áàéàòûäà Òöðêÿ îëàí ýöâÿíÿ õàëãûìûçûí èíàìû ÷îõ ýþçÿë
èôàäÿ îëóíóá.Áó ýöâÿí ùÿìèøÿ îëóá,âàðäûð âÿ îëàúàãäûð. ×öíêè,
áèçèì úàíûìûç, ãàíûíûç, äèíèìèç, äèëèìèç, äöøöíúÿëÿðèìèç äÿ
áèðäèð.
Òöðê ìèëëÿòè, Òöðê äöíéàñè óçóí ñöðÿí åíèøäÿí ñîíðà ñöðÿòëÿ
éöêñÿëìÿéÿ áàøëàéûá. Èíøàëëàù, áó éöêñÿëèø ÿáÿäè îëàúàã.

---

9
Òàðèõèìèçäÿí áèð âÿðÿã
ÞÍ ÑÞÇ
Áó êèòàá Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè, áöòöí ùÿ-
éàòûíû ðàáèòÿìèçèí èíêèøàôûíà ùÿñð åòìèø, ðàáèòÿ åëåêòðî-ìîíòéîðó
âÿçèôÿñèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ðàáèòÿ Íàçèðè âÿçè-
ôÿñèíÿäÿê ìöõòÿëèô äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíäÿ øÿðÿôëè ùÿéàò éîëó êå÷-
ìèø, Íàäèð Àëû îüëó ßùìÿäîâóí íþâáÿòè êèòàáûäûð. Óçóí
ìöääÿò ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíè ìöøàùèäÿ åòäèéèì èíñàí êèìè èøëÿäèéè
áöòöí âÿçèôÿëÿðäÿ ìÿñóë îëäóüó ñàùÿëÿðÿ éåíè íÿôÿñ, äèð÷ÿëèø
ýÿòèðìÿéè áàúàðàí Íàäèð ìöÿëëèì áó ýöí äÿ þç öçÿðèíäÿ éî-
ðóëìàäàí ÷àëûøûð. Êàìèëëèéèí ùöäóäó éîõäóð. Áó àêñèîìäóð.
Ìöäðèê âÿòÿíäàø Íàäèð ìöÿëëèì ùÿð òÿðÿôëè áèð èíñàí êèìè
åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ äàèì ìàðàãëàíûð âÿ þéðÿíèð . Þé-
ðÿíìÿêëÿ éàíàøû áèëèêëÿðèíè ÿòðàôû èëÿ ñÿõàâÿòëÿ áþëöøöð. Íå÷ÿ-
íå÷ÿ òåõíèêè êèòàáûí ìöÿëëèôè Íàäèð ìöÿëëèìèí áó êèòàáû, îíóí
ö÷öí  éåíè ñàùÿéÿ, òàðèõèìèçÿ ùÿñð îëóíóð. Áó êèòàá, òàðèõèìèçÿ
áèð éàðàäûúû ìöùÿíäèñèí áàõûøû êèìè äÿ äÿéÿíäèðèëÿ áèëèíÿð. Äå-
ìÿëèéÿì êè, áó ýöí òàðèõ åëìèìèçäÿ ìöÿééÿí ãöñóðëàð, çèäèéé-
ÿòëÿð, óéüóíñóçëóãëàð âàð. Ìöõòÿëèô êèòàáëàðäà òàðèõè äþâðëÿðÿ,
ùàäèñÿëÿðÿ èêèëè áàõûø âàð. Òàðèõè ùàäèñÿëÿðè ìöñáÿò âÿ éà ìÿíôè
ãèéìÿòëÿíäèðìÿê äþâðÿ áàõûøëàðäà ÷àøãûíëûã éàðàäûð.  Áÿçè Òà-
ðèõ÷è àëèìëÿðèìèç ìèëëÿòèí ñîé-êþêöíö îíà éàä îëàí õàëãëàðà
áàüëàìàüà ÷àëûøûðëàð. Àíúàã áèðìÿíàëû îëàðàã áó õàëãûí ýåíåòèê
êîäó, ãàí éàääàøû, äöøöíúÿ òÿðçè, äèëè îíóí òöðê îüóçó îëäó-
üóíó ýþñòÿðèð. Òàðèõ áîéó õàëãûìûçû ÿçìÿê, ÿðèòìÿê, þç ñîé-
êþêöíÿ, øàíëè òàðèõè êå÷ìèøèíÿ êÿì áàõäûðìàüà ÷àëûøìûøëàð.
Ìèëëè êèìëèéèìèçè, äèëèìèçè óíóòäóðìàüà úÿùäëÿð îëìóøäóð.
Ëàêèí, áó úÿùäëÿð  ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿìèøäèð.  
Ñîâåòëÿð äþâðöíäÿ õàëãûí îí èêè ÿñðäÿí àðòûã éàçûá-éàðàòäûüû
ÿðÿá ÿëèôáàñûíû ëàòûí ÿëèôáàñûíà, 1936-úû èëäÿí èñÿ êèðèë ÿëèôáàñûíà

---