TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

84 

 

digər  təhsil  ocaqlarının,  tibb,  mədəni-maarif  idarələrinin,  həmçinin  şəhərlərin  və 

yaşayış  məntəqələrinin  tikintisi  və  abadlaşdırılması  geniş  miqyasda  həyata 

keçirilmişdi. 

Nəqliyyatın  təkmilləşdirilməsi  sahəsində  mühüm  nailiyyətlər  qazanılmışdı. 

Beş  il  müddətində  respublikanın  dəmir  yollarında  xalq  təsərrüfatı  yüklərinin 

daşınması iki dəfədən çox artmışdı.

68

 

Azərbaycanın avtomobil təsərrüfatı bərpa olunmuşdu. Rayon  və  şəhərlərdə 

yeni avtomobil təsərrüfatları yaradılırdı. 1950-ci ildə avtomobil nəqliyyatının yük 

dövriyyəsi 1940-cı ilə nisbətən 3,5 dəfədən çox, ümumi istifadədə olan avtomobil 

nəqliyyatı  ilə  sərnişin  daşınması  isə  iki  dəfə  artdı.

69

  Su  və  hava  nəqliyyatı  da 

inkişaf etməkdə idi. 

Yeni  müəssisələr  yaradıldı.  1950-ci  ildə  şəhərlərarası  teleqraf-telefon 

xətlərinin uzunluğu 1945-ci ilə nisbətən 2,2 mln km artdı.

70

 

Lakin  müharibədən  sonrakı  dövrdə  iqtisadi  həyatda  müvəffəqiyyətlərlə 

yanaşı, xeyli mənfi hallar da mövcud idi: planların yerinə  yetirilməməsi obyektiv 

təhlil  əvəzinə  "ziyankarlıq"  və  işi  "qəsdən  pozmaq  kimi"  qiymətləndirilirdi. 

"Hücumçuluq",  "növbədənkənar"  işlər  geniş  miqyas  almışdı.  Müəssisə 

rəhbərlərinin planı yerinə yetirmədiyinə görə cəzalandırılması qorxusu hesabatların 

kütləvi  surətdə  təhrif  edilməsinə,  rəqəmlərin  şişirdilməsinə  və  hər  cür  yalanlara 

səbəb olurdu. 

Müharibədən sonrakı beşillik inkişaf planının əsas vəzifəsi xalq təsərrüfatını 

dinc  quruculuq  məqsədlərinə  yönəltmək  olduğundan  əsas  diqqət  istehsalın  bu 

istiqamətdə  bərpasına  yönəldilirdi.  Bununla  belə,  bir  sıra  yeni  sahələrin  inkişaf 

etdirilməsi  üçün  də  müəyyən  addımlar  atılmışdı,  lakin  bu  sahədə  fəaliyyətin 

miqyası  xeyli  məhdud  olmuşdu.  Ona  görə  də  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  uzun 

müddət  davam  edən  birtərəfli  inkişaf  meyli  bu  dövrdə  də  qalırdı.  Əsasən  bütün 

Sovet  İttifaqının  tələbatı  ilə  inkişaf  edən  yüksək  vəsait  tutumlu  neft  sənayesinə 

əvvəlki  illərdə  olduğu  kimi,  böyük  həcmdə  sərmayə  qoyulsa  da,  respublikada 

həmin  dövrdə  neft  və  qaz  hasilatı  artmaq  əvəzinə  xeyli  azaldı.  Nəticədə 

Azərbaycana  ayrılan  vəsaitin  çox  hissəsini  istifadə  edən  yanacaq  sənayesində 

(1950-ci  ildə  sənaye  üzrə  əsas  istehsal  fondlarının  69,1  faizi  onun  payına 

düşürdü)

71

  artıma  nail  olunmadı.  Başqa  sahələrin  inkişafında  da  əsaslı  dönüş 

yaranmadı,  bir  sıra  sahələrdə  məhsul  istehsalı  cüzi  miqdarda  artdı.  Hətta  mühüm 

məhsulun  istehsalının  həcmi  (kükürd  turşusu,  kirəmit,  pəncərə  şüşəsi,  ipək 

xammalı, pambıq parça ipliyi, yun parça və üst trikotaj, bitki yağı, makaron, duz, 

qənnadı və s.)

72

 müharibədən əvvəlki (1940-cı il) səviyyəsindən aşağı idi. 1950-ci 

ildə  kənd  təsərrüfatının  bir  sıra  göstəriciləri  də  1940-cı  ilin  səviyyəsindən  geri 

qalırdı.  Xüsusən  də  respublikanın  yüksək  fayda  verən  əkinçilik  bitkilərinin 

(pambıq, taxıl) əkin sahələri və məhsul istehsalının həcmi (taxıl, bostan məhsulları, 

---

85 

 

meyvə  və  s.)  aşağı  düşmüş,  bir  sıra  başqa  sahələrdə  isə  artım  çox  az  olmuşdu.

73

 

Ümumiyyətlə,  müharibədən  sonrakı  xalq  təsərrüfatının  ilk  beşillik  planı  ölkə,  o 

cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatının bərpa və inkişaf vəzifəsini nəzərdə tutsa da, 

respublikada onların gerçəkləşdirilməsi tam həyata keçirilmədi. Ona görə yenə də 

birtərəfli  inkişaf  əlamətlərini  özündə  saxlayan  Azərbaycan  iqtisadiyyatının  uzun 

illərdən  bəri  yaratdığı  sosial-iqtisadi  problemlər  məhz  bu  dövrdən  özünü  daha 

kəskin  şəkildə  göstərməyə  başladı.  Respublika  ərazisi  daxilində  məhsuldar 

qüvvələrin həmahəng yerləşdirilməsində yaranan uyğunsuzluqlar nəticəsində onun 

ayrı-ayrı  bölmələri  arasında  sosial-iqtisadi  inkişafın  ümumi  səviyyəsinə  görə 

tarixən  özünü  büruzə  verən  fərqlər  artmaqda  davam  edirdi.  Azərbaycan 

sənayesinin  əsas  sahəsini  neft-qaz  hasilatı  və  onunla  əlaqədar  çoxlu  başqa  sahə 

təşkil etdiyindən və onlar Bakı-Sumqayıt bölgəsində cəmləşdiyindən respublikanın 

ümumi  sənaye  məhsulu  istehsalının  əsas  hissəsi  də  bu  regionun  payına  düşürdü. 

Ərazinin başqa hissələrinin təbii sərvətlərindən və digər imkanlardan kifayət qədər 

istifadə  edilməməsi  nəticəsində  onların  əksəriyyətində  sənaye  məhsulları 

istehsalının  həcmi  xeyli  aşağı  səviyyədə  idi.  Kənd  təsərrüfatının  lazımi  dərəcədə 

inkişaf  etməməsi,  buna  əsasən  həm  də  emal  sənayesinin  xeyli  zəif  inkişafı  əksər 

regionların  sosial-iqtisadi  yüksəlişini  məhdudlaşdırırdı.  Nəticədə  əhalinin  yüksək 

təbii  artımı  baş  verən  ərazilərdən  Bakı-Sumqayıt  bölgəsinə  kütləvi  və  daimi  axın 

prosesi  baş  verirdi  ki,  bu  da  bütövlükdə  respublikada  ciddi  sosial-iqtisadi 

problemlərin yaranmasına səbəb olurdu. 

50-60-cı illərin iqtisadi inkiĢaf problemləri. Respublikanın iqtisadiyyatını 

daha da inkişaf etdirmək vəzifələri xalq təsərrüfatının V-VIII beşillik planlarında, 

habelə yeddiillik (1959-1965-ci illər) planda müəyyən edilmişdi. 

Azərbaycan  SSR-də  neft  və  təbii  qazın  hasilatı,  neft  emalı,  maşınqayırma, 

elektrik  enerjisi  istehsalı  xeyli  artmalı,  neft  kimyası,  kimya,  elektrotexnika,  filiz-

mədən  sənayesi,  qara  və  əlvan  metallurgiya  sənayesinin  yaradılması  və  inkişafı 

sürətləndirilməli,  xalq  istehlakı  malları  istehsal  edən  sənaye  sahələri 

genişləndirilməli idi. 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin, xüsusilə pambığın məhsuldarlığını yüksəltmək, 

ictimai  mal-qaranın  sayını  artırmaqla  yanaşı,  onun  məhsuldarlığını  xeyli 

qaldırmaq,  əkinçiliyin  və  maldarlığın  ümumi  və  əmtəə  məhsulunu  çoxaltmaq, 

irriqasiya tikintisini genişləndirmək kimi ciddi vəzifələr dururdu. 

50-ci illər Azərbaycan üçün sənaye istehsalının artması, ağır sənayenin yeni 

sahələrinin  yaranması  və  inkişafı  dövrü  oldu.  Ümumittifaq  neft  hasilatında  onun 

xüsusi çəkisinin 1940-cı  ildəki 71,4 faizdən  39,1 faizə və 1960-cı  ildə  32,1 faizə 

qədər azalmasına baxmayaraq

74 

Azərbaycan əvvəllərdə olduğu kimi, SSRİ-nin xalq 

təsərrüfatını ən

 

keyfiyyətli neft məhsulları ilə təmin etməkdə mühüm rol oynayırdı. 

---