«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

15.2-Amaliy mashg’ulot Un va boshqa mahsulotlar chiqishini hisoblash.
Darsning maqsadi: donni tegirmonga tayyorlash tadbirlari bilan tanishish. Talabalarga turli donlardan navli un mahsu-lotlari chiqishini hisoblashni o’rgatish.

Ishlash tartibi: ma’lumki, donni yanchish natijasida olin-gan mahsulot unning chiqish miqdori deyiladi. Unning chiqishi qayta ishlangan miqdoriga nisbatan foiz bilan belgilanadi. Bar-cha don unga to’liqligicha aylantirilganda u 100 foizlik (amalda 99,5 %) bo’lishi mumkin. Ammo bu unning sifatida bir qator nuqsonlar – g’archillash, o’zgargan ta’m, xunuk rang kuzatilishi mumkin. SHuning uchun bunday un olish qo’llanilmaydi.
Respublikamizda unni quyidagi olish usuli va chiqishi mav-jud: Bug’doy uni: 72-75 foizli – bir navli
72-78 foizli – ikki va uch navli
96 foizli – bir navli (kepakli)
Javdar uni: 63 foizli – bir navli
78-85 foizli – ikki navli
87 foizli – bir navli
95 foizli – bir navli (kepakli)
Aralash (bug’doy-javdar; javdar-bug’doy)
Bug’doy-javdar 96 foizli – bir navli
Javdar-bug’doy 95 foizli – bir navli:
Eslatma: 70% bug’doy, 30% javdardan olingan un bug’doy-javdar uni; 60% javdar, 40% bug’doydan olingan un javdar-bug’doy uni deyiladi. Quyida un tortish usuliga ko’ra un va boshqa mahsu-lotlarning chiqishi keltirilgan (39-jadval)
39-jadval
Tortish usuliga ko’ra un va boshqa mahsulotlarning chiqishi

Mahsulot	Bug’doy uni					Javdar uni					Aralash
	Bir navli 75%	Ikki navli 72-78%	Uch navli 72-78%	Bir navli (kepakli) 96%	Bir navli 63%		Ikki navli 78-85%	Bir navli 87%	Bir navli (kepakli) 95%	bug’doy-javdar 96%		javdar-bug’doy 95%
Asosiy mahsulot
Umumiy un SHundan:	72-75	72-78	72-78	96	63		78-85	87	95	96		95
Oliy nav	72-75	25-65	25-65	-	-		-	-	-	-		-
Birinchi nav	-	10-45	10-45	-	-		-	-	-	-		-
Ikkinchi nav	-	-	15% gacha	-	-		-	-	-	-		-
Elangan un	-	-	-	-	63		10-30	-	-	-		-
Obdir	-	-	-	-	-		48-75	87	-	-		-
Kepakli	-	-	-	96	-		-	-	95	96		95
Qo’shimcha mahsulot
Ozuqaviy un	3-6	3-6	0-6	-	3-8		3-6	2-3	-	-		-
Kepak	19,3 gacha	19,3 gacha	19,3 gacha	1,0	19-26		18,1	6-7	2,0	1,0		2,0
I, II kategoriya chiqindi	2,0	2,0	2,0	2,0	2,0		2,0	2,0	2,0	2,0		2,0
III ktegoriya chiqindi	0,74	0,7	0,7	0,7	0,7		0,7	0,7	0,7	0,7		0,7
Quritish	0,3	0,3	0,3	0,3	0,3		0,3	0,3	0,3	0,3		0,3
Jami	100	100	100	100	100		100	100	100	100		100

1-vazifa: 400 tonna bug’doy donini qayta ishlab ikki navli un olishda tayyor mahsulot va chiqindilar miqdorini hisoblang.
Vazifa quyidagicha bajariladi:
Toshpiriqni bajarishda yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan foydalanib, proportsiya usulida yechiladi.
1. Umumiy un chiqishi:

400 t – 100% x – 78%

t

2. Umumiy undan oliy nav:

400 t – 100% x – 65%

t

3. Birinchi nav:

400 t – 100% x – 13%

t

4. Qo’shimcha mahsulotlar, shundan ozuqaviy un:

400 t – 100% x – 3%

t

5. Kepak:

400 t – 100% x – 16%

t

6. I va II kategoriya chiqindilar:

400 t – 100% x – 2%

t

7. III kategoriya chiqindilar:

400 t – 100% x – 0,7%

t

8. Quritishda mahsulotning kamayishi:

400 t – 100% x – 0,3%

t

Demak: 400 t bug’doy donidan ikki navli un olishda o’rtacha 260 t oliy navli, 52 t birinchi navli un olish mumkin. Bunda 86,8 t qo’shimcha mahsulotlar chiqadi. Quritishda umumiy vazndan 1,2 t kamayish kuzatiladi.

2-vazifa: 600 t bug’doy donini qayta ishlab, uch navli un olishda tayyor mahsulot chiqishini hisoblang.
3-vazifa: 350 t javdar donini qayta ishlab, ikki navli un olishda tayyor mahsulot chiqishini hisoblang.

4-vazifa: 240 t bug’doy va 160 t javdar donini qayta ishlab bug’doy-javdar uni olishda tayyor mahsulot chiqishni hisoblang.

Jihoz va meteriallar: un namunalari, jadvallar, kal-kulyator.

O’zlashtirish uchun savollar:

1. Aralashgan, yirik tortilgan va elangan unlar qanday olinadi.

   
   

2. Donni navli va yirik tortish texnologiyasini qisqacha bayon eting.

   
   

3. Aralash unlar qanday ahamiyatga ega?

   
   

4. Un tortish texnologik tizimlarini ta’riflab bering.

   
   

16-Amaliy mashg’ulot Omixta yem retsipturasini tuzish printsiplari
Darsning maqsadi: Omixta yem turlari Fizikaviy holati bo`yicha omixta yemning quyidagi turlarii mavjud: sotiluvchan, briketlangan, donalar va galet ko`rinishidagi yemlar.
Omixta yem, omixta yem turlari, sochiluvchan, briket, donador va galet ko`rinishidagi yemlar, to`liq ratsionli omixta yem, omixta yem kontsentratlari, ratsion, ozuqa birligi, almashinadigan energiya, ho`l kleykovina, ho`l protein, ratsion, texnologik jarayon, texnologik jarayonning samaradorligi.


Sochiluvchan omixta yem etarlicha bir xil maydalangshan mahsulotdir. Sochiluvchan omixta yem ishlab chiqarishda ingredientlar byog`ona aralaashmalardan tozalanadi, qobiqsizlantiriladi, maydalanadi. SHunchaday qilib tayyorlanadigan ingredientlar me`yorlagich va arlashtirgich orqali o`tkaziladi.

Briketlangan omixta yem odatda to`liq ratsionli holda ishlab chiqariladi. Briketlar sakkizburchak shaklli bo`lib, uzunligi 160 – 170 mm, kengligi 70 – 80 mm, kalinligi 30 – 60 mm. Ularni ishlab chiqarish uchun maydalangan ingredientlar bilanmaydalangan pichan aralashmasi tayyorlanadi. Olingan okuvchan massa maxsus aralashtirgichga tushadi, va bir vaqtning uzida undan me`yorlangan va tarkok melassa ham uzatiladi. Maydalangan ingredient, pichan va melassa aralashmasidan tashkil topgan massa presslarga tushadi va briketlanadi.

Donador (granulali) omixta yem ma`lum diametr va balandlikka ega bo`lgan uncha katta bo`lmagan tsilindrlarning iborat bo`lgan granula deb ataluvchi okuvchan massani namoyon qiladi. Granulalar ishlab chiqarishda 2 ta: quruq va ho`l usul qo`llaniladi. Granunali omixta yem odatda parrandalarni va xovuz baliqlarini bokishlar uchun ishlatiladi.

Galetlar. Teshikli to`g`ri burchak shaklidagi lepyoshka ko`rinishida bo`ladi. Galet ishlab chiqarish uchun avval soluvchan omixta yem olinadi, sungra undan achitqili hamir koriladi, galetlar pishiriladi va kuritiladi.
Uzidan tarkibi va yem – xashak qiymati bo`yicha omixta yem 2 ta asosiy guruxga bo`linadi: to`liq ratsionli va kontsentratlar.


Omixta yemning kimyoviy tarkibi. Normal hayot kechirish uchun zarur bo`lgan taxminan barcha moddalarni hayvonlar ozuqa moddalar orqali oladi. Hayvonlar tanasida kimyoviy elyementlarning 50 tasi topilgan: azot, uglevod, vodorod, kislorod, kal’tsiy, fosfor, natriy, kaliy, oltingugurt, temir, yod, kobaol’t, mis, marganets va boshqalar. Ularning ogirligi bo`yicha 95 foizi ugleroshd, kislorod, vodorod va azotga to`g`ri keladi. O`simliklar ham shunga uxshash tarkibga ega. Hayvonlar organizmi va o`simliklardagi tu turt elyement turli nisbatlarda bo`lib, ko`plab moddalarni hosil qiladi. Bu moddalar guruxlarga jamlangan bo`lib, ular quyidagi sxyemada keltirilgan.(1 – rasm.).
27.1.Rasm Omixta yemning kimyoviy tarkibi.


Yemdagi turli to`yimli moddalarning ahamiyati. Quruq modda. Hayvonlarni normalashtirilgan oziqlantirishni tashkil yetishda ularning quruq moddalarga bo`lgan ehtiyojini va ratsiondagi quruq modda miqdorini hisobga olish lozim. Oziq yoki ratsiondakgi quruq moddaning miqdori to`yimlilikdan dalolat buruvchi muhim ko`rsatkich hisoblanadi. Quruq moddaning iste`mol etilishi ko`plab omillarga bog`liq; ratsionligi oziqalarning turli – tumanligiga, ratsion strukturasiga (oziqlantirish tipiga), energiya kontsentratsiyasiga, oziqlarning sifatiga, ularning ta`m va fizik xossalariga, ularni yemishga tayyorlashga, mollarning mahsuldorlik darajasiga to`yimli moddalarning qay tarzda hazm bo`lishiga va hokazolarga bog`liq.
Ratsionlagi quruq moddaning hazm bo`lishi ancha qiyin bo`lsa, hayvonlar, ayniqsa yuqori mahsuldorli mollar uni shuncha kam iste`mol qilishadi. Masalan, sog’in sigirlarni oziqlantirishda ratsiondagi hazm bo`ladigan quruq modda miqdori, kamida 60 protsentni tashkil yetishi kerak. Ratsiondagi quruq moddaning hayvonlar tomonidan iste`mol etilishi, bundan tashqari, ratsion tarkibi va uning zurur to`yimli moddalar bilan balanslashtirilganiga ham bog`liq. Bu to`la qiymatli oziqlantirishning asosini tashkil etadi.
Sermahsul sigirlar ratsionning 1 kg quruq moddasiga teng keladigan energiya kontsentratsiyasiga ko`proq talabchan bo`ladi.