|
Tayanch tushunchalar
8.2.
Xotiraning psixologik nazariyalari.
Xotiraga tegishli bo‘lgan fizikaviy, kimyviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli-
kibernetikaviy nazariyalar, shuningdek, psixologik nazariyalar guruhlarii mavjud.
Bunday nazariyalar ichida xotira faoliyati qonuniyatlarini tushunish va uni boshqarish
usullarini ishlab chiqishda foydali bo‘lgan psixologik nazariyalarni ko‘rib chiqamiz.[2]
Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi
bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab chiqilgan
assotsiativ nazariya
hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida Vosnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya –
G.Ebbingauz, G.Myuller, A.Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan
psixikaning alohida noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga
asosan xotira o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va
uzoq muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu
nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G.Ebbingauzning unutish qonuni kashf
etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha bo‘lgan qismi
unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan matnning 20% dan kamroq
qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ nazariya bir qator hal etilishi zarur
bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish
xususiyatini tushuntirib berish edi.[1]
XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya
geshtalt nazariyasi
bilan almashindi. Bu
nazariya uchun boshlang‘ ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning noyob
hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida birlamchi
elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit tashkiloti – geshtalt
namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari ushbu nazariya vakillari (V.
Vundt, e.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, xotirani belgilab beradi. Bu
nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, esda olib qolish va eslashda
ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan elementlarning tasodifiy to‘plami
emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik geshtalt nazariyasi ham
qator qiyinchiliklar, xususan, inson xotirasining filo- va ontogenezda shakllanishi va
rivojlanishining murakkab muammosi bilan to‘qnash keldi. Gap shundaki, odamdagi
xotira jarayonlarini ajratuvchi motivatsion holatlar va geshtaltlarning o‘zlari ham
tarafdorlari tomonidan oldindan belgilangan va rivojlanmaydigan hosilalar sifatida qabul
qilingan edi. Bu bilan xotira genezisi haqidagi masala ustidagi bahslar o‘z nihoyasiga
etdi.[2]
Dostları ilə paylaş: |
|
|