keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi. Tanish jarayonlari bir-
biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga nisbatan
tanish hissi
ni
tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata olmaganimizda tanish darajasi
kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek tuyulgan odamning kimligini va u bilan
qanday vaziyatlarda uchrashishimiz mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash
vaziyatlar
tanishning belgilanmaganligi
xususiyatiga ega bo‘ladi.
Boshqa vaziyatlarda
tanish to‘liq belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol
taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar
to‘liq tanish
xususiyatiga ega bo‘ladi.[2]
To‘g‘ ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda
tanishdagi xatoliklar
ham mavjud
bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek, avval xuddi shu
ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi.
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab o‘tish
lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay olmasligimiz
mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan
tasavvurlarning
nima bilan bog‘ liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni doimo qandaydir kuy
ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo bo‘lganini aytib berolmaymiz.
Unutish
– avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud
emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini vaqtinchalik
nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi tormozlanishning ba’zi
turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz rivojlanadigan so‘nuvchi
tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy shakl: a) eslash yoki bilish
imkoniyatining
mavjud emasligida; b) noto‘g‘ ri eslash yoki tanishda namoyon bo‘ladi.
To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida eslash va tanishning turli darajalari
mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni «xotira darajalari» deb ataydilar. bunday
darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; b)
tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi
xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni yod oldi. Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib
bera olsa, – bu xotiraning eng yuqori, birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib
bera olmasa, lekin she’rni kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu
xotiraning ikkinchi darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy
olmasa, lekin takroriy yod olishda bunga birinchi marta
yod olganidan kamroq vaqt
ichida erisha olsa,- bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi o‘zgarib
turishi mumkin. Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan
ahamiyatga ega
bo‘lgan qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlarni odatdagi, avvalgi tasavvurlarga
keltirishda ifodalanadi.
Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib,
insonning ayni
damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki tanishi kabi
vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng xotiradan ko‘tarilgan
materialni eslash
Dostları ilə paylaş: