Teatr: Seyr və sehr
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
II . SOVET DÖVRÜ TEATR PROSESİ (1920-1990) VƏ POETİKANIN DEFORMASSİYA PROBLEMLƏRİ . “...XƏBƏR ALSAM MUĞANINDAN MİLİNDƏN, NAZLI BAKIM , O NEFT QOXAN GÜLÜMDƏN, KİM DEMİŞ Kİ, DÜŞMÜŞ ADI DİLİMDƏN... AZƏRBAYCAN MƏNİM EŞQSİZ YURDUM OY ... ÖLMƏZ EŞQİM ,İÇİMDƏKİ DƏRDİM OY....” ALMAS İLDIRIM “... Sən son qoydun sürgünlərə , Yollar açdın al səhərə , Qovuşdu xoşbəxt günlərə, Kişi, qadın , oktyabr !” Aşıq Ələsgər “Azərbaycanda sovet dövrü “ mövzusu eyni zamanda həm asan , həm də mürəkkəb məsələdir .Ona görə asandır ki, bir predmet kimi SSRİ tarixi bəlkə də ən çox öyrənilmiş sahədir , mürəkkəbliyi də məhz bundadır .Mükəmməl siyasi –ideoloji “əməliyyatlara “ məruz qalmış bu elmi obyektiv və təhrif olunmuş dəyərlərinin bu gün elmi dəqiqliklə təsdiq olunması müəyyən mənada korrekt deyil.Birincisi , ona görə ki, postvest məkanı hələ tam mənada dəqiq təyin olunmamışdır və bu məkanda bir çox siyasi- iqtisadi , sosial- psixoloji və mədəni proseslər hələ də vahid səciyyələrə malikdir.İkincisi , ona görə ki, dürüst tarixi analiz və obyektiv, qənaətlərə gəlmək üçün müəyyən zaman distansiyası tələb olunur.Üçüncüsü də ondan ibarətdir ki, hər hansı təhlil qərəzsiz , obyektiv heç bir siyasi konyukturanın təsiri olmadan və subyektiv münasibətlərlə idarə olunmadan edilməlidir. “ Azərbaycan tarixi” elmi bir sıra vacib məsələləri həll edib mədəniyyət və incəsənətin köklü məsələlərini təhlili üçün çıxış nöqtələrini müəyyənləşdirmişdi. Belə ki, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini lekitim olmaması , tarixdə ikinci dəfə Azərbaycanın Rusiya tərəfindən ilhaqı və milli azadlıq hərəkatının başlıca məqsəd və vəzifələrinə tam zidd bir ideologiyanın zorla yeridilməsi artıq danılmaz obyektiv həqiqətlərdir. Mədəniyyət və sənət təfəkkürümüzün sovet dövründəki vəziyyətinin , o cümlədən araşdırma predmetimiz olan teatr prosesi və poetika problemlərinin təhlilinin aşağıdakı metodoloji tezislərə aparılmasını məqsədəuyğun bildik : 1.Ənənəvi fəlsəfi – etik düşüncəni hakim materialist ( marksist –leninçi ) fəlsəfə və estetik əvəz etdi. 2.Canlı proses mərkəzdən idarə olunan və mütləq qanun kimi çıxış edən , normativləşdirilmiş və siyasiləşdirilmiş fəaliyyətlə əvəz olundu. 3.Bütün proseslər başlıca aparıcı və hakim elan olunandan öncə sosializm , sonra isə kommunizm quruculuğu prosesinə tabe edilmiş köməkçi proseslər kimi müəyyənləşdirilir.Bu proseslərin mövcud olması və dəyərləndirilməsi kommunist ideologiyasının dəyərlər sisteminin meyarları ilə təyin olunurdu. 4.Totalitar düşüncənin inzibati- amiranə sisteminin çərçivəsində inkişaf etməyə məhkum olunmuş teatr prosesinin başlıca istiqaməti və səciyyələri üzvi şəkildə deyil, partiya sənədləriylə təmin olunurdu. 5.Güclü və geniş şəbəkəli nəzarət və reapressiya aparatına malik rejim prosesi demokratik azadlıqlarından məhrum edib zorakılıq prinsipinə söykənirdi. 6.Marksizm-leninizm nəzəriyyəsinin yeganə doğru elm elan edilməsi nəticəsində mövcud olan elmlər məhz bu nəzəriyyənin bazis əsaslarında inkişaf etdirilidi.Alternativ əsaslarla söykənən hər hansı elmi sahə ( Məs : genetik, kibernetika...) antisovet , burjua və demək olar ki, düşmən elan olunaraq yox edilirdi.Obyektiv şərait tələb edəndə isə müəyyən ideoloji əməliyyat nəticəsində dünənki düşmən dost , dost isə düşmən elan edilə bilirdi. 7.Kommunist partiyasının milli siyasətinin təməli prinsiplərə görə milli özünəməxsusluğu və etnopsixoloji fərqlər beynəlmiləlçilik başlanğıcının içində əriyib tədricən yox olmalı idilər .Amma eyni zamanda mədəni qruculuğun bir sıra müsbət prinsiplərinə görə ( ümumi savad, mədəni şəbəkələr sistemi-klub , kitabxana , muzey, teatr , mənalı asudə vaxt və s..) respublikalarda mədəniyyət prosesinin inkişafı təmin olunmuşdu. 8.Dövlət sisteminin müəyyən elementi olan mədəniyyət –incəsənət müəssisə -təsisatlarının fəaliyyət şərtləri sərt iqtisadi əsaslarla tənzim olunurdu : mədəniyyət və incəsənət dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir və planlı təsərrüfat sistemində bu maliyyələşdirilmə “qalıq prinsipiylə” həyata keçirilirdi.Yəni : planlaşdırılma nəticəsində mühüm sahələrin (hərbi, ağır sənaye , kənd təsərrüfütı və s.) tələbləri nəzərə alındıqdan sonra yerdə qalan vəsait mədəniyyətə verilirdi. 9.Maliyyə qaynağı “ gəlir vergisi” ( podoxnıy naloq ) olduğundan mədəniyyət və incəsənət “istehlakçısı” (tamaşaçı, dinləyici ) bilet alarkən iki dəfə haqq ödəmiş olurdu.Yəni, mədəniyyət və incəsənətin iqtisadi prinsipləri canlı iqtisadi inkişaf proseslərinə zidd idi. 10.Mədəniyyət və incəsənətin təhsil sistemi müvafiq idarəetmə orqanlarının və təşkilatlarının (Mədəniyyət Nazirliyinin) deyil, ümumdövlət təhsil sisteminin daxilində qalaraq siyasi- ideoloji nəzarət gücləndirirdi. Gördüyümüz kimi , teatr prosesinin siyasi- ictimai proseslərlə üzvi bağlılığı düşünülmüş və sərt sistemliliyinin nəticəsində normativ əlaqələrlə əvəz olundu.Başqa sözlə , totalitar rejim teatr prosesinin proqnozlaşdırılmamış yaradıcı təzahürlərini maksimal dərəcədə nəzarət altına saxlamaqla hakim ideologiyaya yad və zərərli təsirini yoxa endirməyə çalışırdı və müəyyən mənada (ona görə ki, hələ heç kimə təbii prosesləri süni , formal axara döndərmək müyəssər olmayıb...) buna nail oldu. Azərbaycanda sovet dpvründə teatr prosesinin inkişaf xüsusiyyətlərini və poetika problemlərini şərti olaraq beş mərhələnin ardıcıllığında araşdırmaq prinsipinin iki səbəbi var : birincisi –bu beş mərhələ sovet üsuli-idarəsinin yaranma, inkişaf və süqutu mərhələləriylə bağlıdır ; ikincisi – bizi maraqlandıran mövzunun baxım bucağı prosesin ümumi mənzərəsinə diqqət yetirməyi kafi bilir.Odur ki, bütün başqa ( bəzən çox əhəmiyyətli ) prinsiplərdən vaz keçərək teatr prosesini mühüm ictimai- siyasi , mədəni –ideoloji və mənəvi proseslərlə bağlılıqda araşdırmaq üçün biz sovet dövrünü aşağıdakı mərhələlərə bölürük : 1.Sovetləşmə mərhələsi Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|