Teatr: Seyr və sehr

 
Məlum    olduğu    kimi    stalinizm    nəzəriyyəsinin    başlıca  tezisi  (“  sosializm  
quruculuğunda    sinfi  mübarizə  kəskinləşir  “)    dəhşətli  represiyaları    əsaslandıran 
amillərdən    biri  oldu.bu  tezis  bütün    incəsənət  növlərini  ,  o  cümlədən    teatr  
prosesini  kəskin  halda    siyasi-  ideyoloji    doktrinaların    bədii  təcəssümünə  
dönməyə məcbur etdi. 
Poetikanın  özülünü  təşkil edən  konflikt  köklü  surətdə dəyişilir  və “ siyasi-  
ideoloji    konflikt”    forma  və  məzmun    yaradan  başlıca    amilə  dönür.Burada  
B.Brextin “siyasi  teatr” anlayışıyla  kəskin  fərq var : Brextin  əsərlərində  “sinfi 
mübarizə”  kateqoriyası  geniş  fəlsəfi  kontektdə tətbiq olunur , əsaslandırılır  və 
kommunist  Brextin  fəlsəfi əqidəsini açıqlayır.”Sosial  sifarişlə” yazılan əsərlərin  
başlıca meyarı  Stalinin  doğmaya  döndərilmiş  “Bizlə  olmayanlar  düşmənimizdir 
və “ düşmən  təslim olmursa , onu  məhv edərlər!”  ifadələri oldu.Əlaqədar  siyasi  
və  xüsusi    təşkilatların    birbaşa  göstərişiylə    dramaturgiya    və  teatra    “  xalq  
düşmənləri”ni ,”şpionlar”ı , “qolçomaqlar”ı , “ziyançılar”ı , “ Opportunistlər”i ifşa 
edən  əsərlər    gəldi.Paralel    halda  marksist  –leninçi    estetikada    hər    hansı  
poetikanın    canlı,  üzvi    inkişafını    kökündən  kəsən  “konfliktsizlik    nəzəriyyəsi” 
hökm  sürürdü.Bu  nəzəriyyənin  əsas tezisinə  görə sosialist cəmiyyətində konflikt  
yalnız “ yaxşıyla “ “daha  yaxşının”  arasında ola bilər.Aydın məslədir ki,  “sehr”  
və”seyrli    sehr      poetikaları  qanundan    kənar  elan  edilmiş  ,  döyüşkən  ateizm    və 
pantürkizm ( həmçinin  panislamizm)  ilə amansız  mübarizədə  teatr  prosesinin  
ənənəvi    bazis    əsasları    marksizm-    leninizm-  stanilizm    nəzəriyyəsinin    siyasi 
kateqoriyaları    ilə  əvəz  olunmuşdu,  təyin  edilmiş    səciyyələrlə    realizə  olunan  
poetika  vasitəsiylə  hakim ideologiyanın  ruporuna çevrilmişdir.Məhz  bu dövrdə  
siyasi  aktuallığı  bütün başqa  şərtləri üstələdi  və “ mövzuca aktual , formaca  zəif 
“ əsərlərin meydan oxumasına səbəb oldu. 
SSRİ-də    sosializmin  qələbəsi    elan  olunandan    son  dövrlərədək  işlək  olan  
“Formaca milli , məzmunca  sosialist “ yaradıcı –metedoloji  təyin meydana  atıldı. 
Bu  dövrün  dəhşətli  ,  yırtıcı,  antihumanist    siyasi  quruluşunun    repressiv  
xarakterini  nəzərə  alaraq    biz  konkret  subyektlərin    yaradıcılığını  araşdırıb  

---

dəyərləndirməksən imtina etdik  : rejimin bir sıra şüurlu  və köklü  tərənnümçüləri  
arasında  zorən  ,  məcburən  onunla    əməkdaşlıq  eləyən  istedadlı    sənətkarlar  yox  
deyildi .Əslində faciəvi şəxsiyyətlər  olan böyük istedada  malik sənətkarlarımızın  
yaradıcılığı , bizcə, bu baxım  bucağından təhlil  edilib  dəyərləndirilməlidir. 
Stalinizm    fəal    istismar  etdiyi    müharibə    və    onunla  bağlı  vətənpərvərlik  , 
qəhrəmanlıq mövzuları  oldu.Nəzərə alsaq ki,  bu cür mühüm və böyük hadisə  tam 
mənada  dərk  edilib    ,  hərtərəfli  öyrənilibdəyərləndirildikdən      sonra  bədii 
təcəssümü    verilməlidir    və    bu  proses  uzun  zaman  tələb  edir  ,  aydın  olar  ki,  
tapşırıqla , tələsik və müəyyən  siaysi platformada yazılan  səhnə sərlərində  “ hrb 
və sülh “  kimi möhtəşəm  fəlsəfi problem ötərgi , konyuktur  şərtlərin qurbanı oldu. 
Bu dövrü yekunlaşdıraraq  demək olar ki,  sovetləşdirmənin  ilk mərhələlərində 
başlanmış    teatr    prosesinin  ram  edilməsi    cəhətdən  onun  tam  siyasi    alətə 
çevrilməsiylə  nəticələndi.”Seyr”    poetikasının    üstdə  olan  imkanlarını      istismar 
edən    marksist  leninçi    estetika  “sovet  teatrı  prosesi”  anlayışını    yaparaq    onun 
ideoloji  ,  bədii,  peşəkar    nəzəri    səciyyələrini  ,  vahid  konseptual  poetikasını  
yaratmağa  müyəssər  oldu.”    Ümumittifaq    teatrı    prosesinə”  zorla    qoşulan  
AZərbaycan  milli    teatrı  öz    bazisli    əsaslarından    qoparıldı  ,  proses  olaraq 
donduruldu, poetikası ilə köklü surətdə  deformasiyaya uğradı .Artıq bu poetikanı  
başqa milli  poetikalardan  fəqləndirən  yalnız “yerli kolorit” və  ədəbi  dil oldu. 
 
Təbii  ki,    Sovet  Sosialist    cəmiyyətində    üstdə  və  altda    elə  üzvi  proseslər 
gedirdi ki,  bunun  da nəticəsində rejimin  özü müəyyən islahatlara  getməli  və son 
məqamlarda    dağılmalı  oldu.Grçək  şərtlərlə  bağlılıqla    bu  proseslər  sənət 
təfəkküründə    və  teatr  düşüncəsində    öz  əksini  tapa    bilmirdi.İndi  isə  tam 
məsuliyyətlə  deyə bilərik ki,  o dövrün sənətkarlarını  bunda ittiham etmək  tarixi 
və mənəvi  ədalətsizlik olardı.  
  
3.      ”XRUŞŞOV  İLKBAHARI A( MÜLAYİMLƏŞMƏ)”  
   ÇAĞDAŞ  TEATR  PROSESİNİN  CANLANMASI  VƏ  
     POETİKANIN  YENİLƏŞMƏSİ 
 

---

SSRİ-  tarixində  çox    qısa  ,  amma    nəticələrinə    görə    çox    əhəmiyyətli  
“ mülayimləşmə” (оттопелъ) çağı  ilk  növbədə  və əsasən  ictimai- siyasi  rejimin  
yumşalması , stalinizmin  ifşası , dəmir  pərdənin  azca  açılması  və  müxtəlif ,o 
cümlədən    teatr    və  dramatirgiya    proseslərinin    sərt    nəzarət    altından 
“ buraxılmasıyla “ səciyyələndir. 
 Teatr    prosesi    birincilər    sırasında    bu  siyasi0ictimai    mülayimləşməyə  
reaksiya verdi  : bu vaxtacan  yasaq olunmuş  əsərlər  səhnəyə qaytarıldı, bir  çox 
sənətçilərin    adı  və  sənət    görüşləri    reabilitassiya    olundu    və  poetikanın  
yeniləşməsi  üçün  səmərəli  şərait  yaradıldı. 
 Poetikanın    yeniləşməsi    ilk    növbədə  ekzistensional    konfliktin    “bəraət 
“  alıb  müxtəlif  forma  və janrlarda  gerçəkləşdirilməsində  təzahür  olundu.Əski  
sovet  poetikasıyla  polemik  vəziyyətdə  formalaşan  yeni  poetika   “  müasirlik”  
adıyla    tarixə    həkk    olunub.C.Cəfərov    yazırdı  :  “  Müasirliyin    sənət    üçün  ,  o  
cümlədən    teatr    üçün    bir    qanuniyyət    olduğu    məlumdur  ,  müasirlik    sənətin  
məzmunudur  və  bu mənada   yeni    anlayış   sayıla bilməz  ;  buna baxmayaraq  , bu 
gün müasirlikdən  bu qədər çox danışılarsa , o səbəbsiz və əssasız deyil” 
Milli  düşüncə  və milli  sənət  təfəkkürünün  həqiqi  təəssüfkeşi  olan Cəfər 
Cəfərov  yenilikçiləri  (indi  onlar “altmışıncılar” adlandırırlar)  qorumaqdan ötrü  
müəyyən  ideoloji  –  sxolastik    əməliyyatlar    pərdəsi    altında    çox    mühüm  
prinsipləri    də  təsdiq  edirdi.”  ...Son    dövrdə    həyatımızda    mühüm    dəyişikliklər  
baş  vermişdir  ki,    müasirliyin    məzmununu    xeyli  zənginləşdirmiş  və 
yeniləşdirmişdir.Doqçatizmi    və  subyektizmin  (  qabartmalar  mənimdir  –M.Ə.) 
zərərli  təsiri  və  nəticələri  aradan  qaldırıldıqca    ,  praktiki  fəaliyyət    elmə  ,  dərin 
biliyə , daha çox əsaslandıqca,  ictimai  şüur da  dəyişir,  yeniləşir “ .  “ Totalitar  
düşüncə”  və “ şıxsiyyətə pərəstiş” terminlərini  bilərəkdən yumşaldan alim  əsas  
mətləbi    sərt    və  birmənalı    formalizə  edir  :  ”  ...  sənətkarla    həyat  arasında 
münasibət dəyişmiş nəticədə sənətin  funksyası da  yeni keyfiyyət kəsb etmişdir” 
müasirliyin  metod  və  üslublarını  ,    funksyanal  və  məzmuni  səciyyələri  araşdırıb, 
onları mövcud ideologiyayla “ barışdıran” C.Cəfərov teatr  prosesinin yeni çağda 
imkanlarını təsdiqləyir : “  sənətdə bu meyillər  şübhəsiz  forma sənətkarlığına da  

---