TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

 
- 34 - 
ehtiyatının  yarısına  bərabərdir.  Uranın  iri  yataqları  həmçinin  də  CAR,  Braziliya, 
Namibiya,  Rusiya,  Özbəkistan,  ABŞ  və  Niger  ərazisindədir.  Beynəlxalq  atom 
agentliyinin  məlumatına  görə  əsrimizin  əvvəlinədək  uranın  kəşf  olunmuş  ehtiyatı 
təxminən 3.3 mln. tondur.   
 
Elmin,  texnikanın  sürətli  inkişafı  enerjidaşıyıcılarına  olan  tələbatı  artırmışdır. 
Bununla  yanaşı  ayrı-ayrı  dövrlərdə  onlardan  istifadənin  miqdarı  və  forması  da 
dəyişməkdədir. 
 
Belə  ki,  əgər  XX  əsrin  altmışıncı  illərinə  kimi  dünyada  enerji  istehsalında 
kömürün xüsusi çəkisi yüksək idisə, 60-cı illərdən sonra neftin, sonra da təbii qazın 
çəkisi artmağa başlamışdır. Sonralar neftin kimya sənayesi üçün əsas xammal rolunu 
oynaması  ondan  enerji  istehsalında  miqdarını  azaltmış,  əksinə  kömürün  xüsusi 
çəkisinin  artmasına  imkan  vermişdir.  Bu  gün  dünyanın  aparıcı  dövlətləri  enerji 
istehsalında  urandan  istifadəyə  üstünlük  verirlər.  Baxmayaraq  ki,  1  kq  uran 
konsentratı  almaq  üçün  80  ABŞ  dolları  sərf  olunur.  AES-lərdən  istifadəyə  görə 
Fransa, Yaponiya, ABŞ, B.Britaniya, AFR və b. fərqlənir. 
 
Yer  qabığında  metal  resurslarının  coğrafi  yayılması  daha  genişdir.    Ayrı-ayrı 
ədəbiyyatlarda  bu  terminin  müxtəlifliyi  vardır:  metallogen  qurşaq,  sipər  və 
platformalar,  metallogen  əyalətlər  və  s.  Biz  bunları  istifadəsinə  görə  faydalı  filiz 
qurşaqları kimi də qeyd edə bilərik. Yer kürəsinin ən böyük filiz qurşağı Sakit okeanı 
əhatə  edir.  Alp-Himalay,  And,  Kordilyer,  Ural,  Aralıq  dənizi  və  s.  qurşaqlar  da  öz 
zənginliyi  ilə  fərqlənir.  Bir  sıra  dağ  sistemləri  üçün  faydalı  qazıntıların  dağ 
sistemlərinin  oxuna paralel şəkildə  yerləşməsi qanunu  səciyyəvidir.  Bütövlükdə filiz 
və  qeyri-filiz  faydalı  qazıntıların  coğrafi  yerləşməsi  qanunauyğunluğu  bu  ölkənin 
tektonikasına əsaslanır.  
Yer  qabığında  ən  geniş  yayılmış  metal  resurslarından  dəmir  filizi  və 
alüminiumu misal göstərmək olar.  
Təxmini hesablamalara görə dəmir filizinin geoloji ehtiyatı 350 mlrd. ton kimi 
qeyd  edilir,  lakin  tədqiq  olunmuş  ehtiyat;  150  mlrd.  tondur.  Dünyanın  100-dən  çox 

---

 
- 35 - 
ölkəsində  dəmir  filizi  ehtiyatı  vardır,  lakin  bu  siyahıda  ilk  onluğu  aşağıdakı  ölkələr 
təşkil edir (15. səh.38). 
 
Cədvəl 1.5 
Ölkə 
Ehtiyat mlrd. t. 
Filizdə dəmirin orta həcmi, % 
Rusiya 
33.2 
36 
Braziliya 
21.0 
58 
Avstraliya İttifaqı 
18.0 
62 
Ukrayna 
15.4 
35 
Çin 
15.0 
33 
ABŞ 
6.9 
26 
Hindistan 
6.6 
61 
Qazaxıstan 
4.2 
35 
İsveç 
3.5 
53 
Kuba 
2.6 
42 
 
Dəmir  filizinin  istehsalı  ilk  növbədə  ona  olan  tələbatla  bağlıdır,  onun  iqtisadi 
və  ekoloji  səmərəliliyi  bu  gün  həlledicidir.  Belə  ki,  əgər  XX  əsrin  50-60-cı  illərində 
dəmir  filizinin  əsas  istehsalçıları  ABŞ,  Kanada,  SSRİ,  Qərbi  Avropa  ölkələri  idisə, 
sonradan bu “çirkli” sahə kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrə miqrasiya etmişdir. Bu 
gün  dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələri  öz  ərazilərindəki  istehsalı  dayandırmış,  ABŞ, 
Kanada  sabitləşdirmiş,  gətirilmə  xammala  üstünlük  vermişlər.  Ona  görə  də  hal-
hazırda  dəmir  filizinin  əsas  istehsalçıları  Avstraliya,  Braziliya,  Hindistan  və 
Venesueladır.  Dəmir  filizinin  əsas  ixracatçıları  Avstraliya,  Braziliya,  Hindistan, 
Ukrayna,  Kanada,  CAR,  İsveç,  idxalçıları  isə  Çin,  Yaponiya,  Koreya  Respublikası, 
Almaniya, Fransa, B.Britaniya, İtaliya, ABŞ kimi ölkələrdir. 
XX  əsrin  70-80-ci  illərinə  kimi  qara  metallurgiyanın  inkişafı  ölkənin  iqtisadi 
qüdrətindən xəbər verirdi. Lakin ETİ inkişafı müasir dövrdə bu sahəni bir növ “xəstə” 
sahəyə çevirmişdir. Bu ilk növbədə yeni texnoloji irəliləmələr, yeni material istehsalı, 

---

 
- 36 - 
rəqabətdə  üstünlük  təşkil  edən  alüminium,  plastmass  və  digər  konstruksiya 
materiallarından istifadə imkanlarının artması ilə izah edilir. Nə qədər köhnə, ekoloji 
cəhətdən  istehsalı  əlverişsiz  olsa  da  polad  istehsalı  müasir  dövrdə  daha  çox  inkişaf 
etmiş, istehsal həcmi 420 mln. tonu keçmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi bunun bir neçə 
səbəbi  vardır.  Ilk  növbədə  bu  sahə  “çirkli”  sahə  kimi  olduğu  üçün  inkişaf  etmiş 
ölkələrdən  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrə  miqrasiya  etmişdir.  Digər  tərəfdən  dəmir 
filizinin  ehtiyatı  zəngin  olan  ölkələrdə  onun  emal  sənayesi  yaradılmışdır.  Bu  gün 
Asiya,  Afrika  və  Latın  Amerikasında  iqtisadi  cəhətdən  sürətlə  inkişaf  edən  yeni 
sənayeləşmiş ölkələr formalaşmışdır. Eyni zamanda ekoloji vəziyyətin gərgin olduğu 
Qərb  ölkələri  metallurgiyanın  həmin  region  ölkələrinə  köçürmələri,  ucuz  xammal 
əldə etmək istəyi bu inkişafa təkan vermişdir.  
Hal-hazırda  polad  istehsalına  görə  fərqlənən  ölkələrə  daxildir  –  Çin  (420 
mln.t), Yaponiya (116 mln.t), ABŞ (98 mln.t), Rusiya (71 mln.t), Cənubi Koreya (48 
mln.t),  Almaniya  (47  mln.t),  Hindistan  (44  mln.t),  Ukrayna  (41  mln.t),  İtaliya  (32 
mln.t), Braziliya (31 mln.t).  Təbii ki, dünyanın 90 ölkəsində polad istehsal olunursa, 
bu onluq ölkələri dəyişkəndir.  
Yer qabığında ən  geniş  yayılmış metal alüminiumdur. XIX  əsrin əvvəllərində 
Fransanın  cənub-şərqində  Boks  adlanan  ərazidə  alüminium  xammalı  istehsal 
olunmağa başlamış və xammal da boksit adlanmışdır. Düzdür ilkin vaxtlarda  ondan 
qismən az istifadə olunurdusa, sonralar istehsalçıların sayı artaraq 30-a çatmışdır. Bu 
metalın  istehsalı  və  emalı  digər  metallara  nisbətən  daha  çox  yerdəyişmələrə  məruz 
qalmışdır. Belə ki, ilkin dövrlərdə, yəni XX əsrin əvvəllərində əsas istehsalçılar Qərbi 
Avropa  və  Şimali  Amerika  ölkələri  idisə,  artıq  XX  əsrin  ortalarında  Şərqi  Avropa, 
SSRİ,  Latın  Amerikası  xüsusi  ilə  fərqlənmişdi.  Latın  Amerikasında  Yamayka, 
Surinam, Qayana kimi ölkələrdə onun istehsalı daha sürətli olmuşdur. Əsrin 80-90-cı 
illərində  Afrikanın  Qvineya  dövlətlərində  Avstraliyada  və  paralel  olaraq  Latın 
Amerikasında istehsal həcmi sürətlə artmağa başlamışdır. 2000-ci ildən sonra boksit 
istehsalında 10 aşağıdakı dövlət liderlik səviyyəsinə çatmışdır: Avstraliya (61 mln.t), 
Braziliya  (21  mln.t),  Çin  (20  mln.t),  Qvineya  (18  mln.t),  Yamayka  (15  mln.t), 

---