Telman Orucov Çin qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 nəzarət etməyə qadir olan bir qərargaha malik deyildilər. Xalqı daha səmərəli təşkil etmək barədə də intellektualların elə bir düşüncəsi də yox idi. 1899-cu ildə kommersiyada Açıq Qapı siyasətini elan edən Birləşmiş Ştatlar 1900-cü ilin iyulunda öz siyasətinin ikinci bəyanatını verdi. Bu bəyanata görə Çinin ərazi bütövlüyü və inzibati varlığı saxlanırılırdı. Birləşmiş Ştatlar qərbi Sakit okean zonasında yeni ərazi əldə etməklə, Çinin ərazi varlığını digər böyük dövlətlərdən qorumaqla, Çində öz kommersiya maraqlarını himayə etmişdi. 1900-cü ilin oktyabrında bağlanan ingilis-alman sazişi Yaponiya və Rusiyanın can atdığı sonrakı ərazi parçalanmalarının qarşısını almaqla yanaşı, onun meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdı. Dövlətlərin qarşılıqlı olaraq bir-birini böyük iştaha cəhdlərindən saxlaması Çinin parçalanmasının qarşısını aldı. Narazılığın son həlli 1901-ci ilin sentyabrında imzalandı. 450 milyon tayel-lyan (həmin dövrdəki Çin pul vahidi) məbləğindəki təzminat Çin tərəfindən 39 il ərzində ödənilməli idi. Həm də razılaşma tələb edirdi ki, dənizlərdəki fortlara daimi mühafizəçilər qoyulsun və onlar Pekinin nəzarətindən çıxarılsın. Bu müstəqil Çinin mövcudluğunu sadəcə bir yalana çevirirdi. Üstəlik, cənub əyalətləri böhran ərzində faktiki olaraq müstəqil idi. Bu hadisələr Çinin nüfuzunun süqutu demək idi. Konfutsi ortodoksiyası müstəvisi ilə əlaqəsi olmayan kommoner Sun Yatsen Havay adalarındakı və Honkonqdakı Qərb üslublu məktəblərdə oxumuşdu. Tezliklə o, yenidən Havaya yollandı və orada anti-Mancu qardaşlığını yaratdı, onun adı Bərpa Olunan Çin cəmiyyəti idi. Honkonqa qayıtdıqdan sonra dostları ilə birlikdə ona oxşar cəmiyyət yaratdı. 1895-ci ildə Kantonu tutmaq üçün uğursuz cəhddən sonra əvvəlcə İngiltərəyə, sonra isə Yaponiyaya getdi, axırıncı ölkədə xeyli dəstək qazandı. Tokio inqilabçıların əsl əməliyyat bazasına çevrildi. Kan da Yaponiyaya qaçmışdı. Dənizin arxasında yaşayan çinlilərdən toplanan fondlar üstündə rəqabət aparan iki cəbhə ölkənin özündəki gizli cəmiyyətə diqqətini artırdı. İslahatçılar güclü Qardaşlar və Yaşlılar adlı gizli cəmiyyətlə Yantszı vadsisndə birləşməyə çalışırdılar. Erkən 1900-cü ildə bərpa olunan Çin cəmiyyətinin inqilabçıları Qardaşlar və Yaşlılarla ittifaq formalaşdırdılar, bu, Bərpa Olunan Han assosiasiyası adlandı. Yeni orqan Sunu öz lideri kimi təklif etdi. Bu qərar onu həm də ilk dövrlər üçün Bərpa olunan Çin cəmiyyətinin lideri etdi. Millətçilər və inqilabçılar Yaponiyadakı çinli tələbələr arasında daha çox həvəsi ilə seçilən və çox sayda olan tərəfdarlara malik idilər. 1896-cı ildə Yaponiyaya 13 tələbə göndərilmişdi. 1905-1906-cı illərdə bu rəqəm 8 min nəfərə çatdı. Bu tələbələrdən çoxu təbliğatla məşğul olmağa başladı və inqilabi səbəbin yaranması üçün bilavasitə hərəkətə keçdi. 1903-cü ildə inqilabçı və millətçi təşkilatlar anrti- 91 Mancu bəyanatı olan «İnqilabi ordu» traktatını nəşr etdirdilər və onun 1 milyon nüsxəsi buraxıldı. Sun Yantsen artıq diqqəti mədəni olmayan gizli cəmiyyət üzvlərinin səfərbər edilməsinə verirdi. O, yüksək dərəcəli siyasi filosof olmasa da, bir sıra nəzəri əsərlər yazdı. Onun cavabının nəticəsi xalqın üç prinsipi – millətçilik, demokratiya və sosializm oldu. Bunlar 1903-cü ildə meydana gələnin prototipi idi. Amerika və Avropaya iki illik səfərindən Sun Yatsen 1905-ci ilin yayında Yaponiyaya döndü. Fəallar Tokioda ona qoşuldular ki, Birləşmiş Liqa adlanan yeni təşkilat yaratsınlar. Sunun liderliyi altında intellektuallar öz əhəmiyyətlərini xeyli yüksəltdilər. Sunun Liqadakı liderliyi heç də mübahisəsiz deyildi. Onun xarici dövlətlər tərəfindən dəstəklənməsinin Çin inqilabı üçün vacib olduğunu anlaması, gənc intellektualların antiimperialist meylinə mane olurdu. Yalnız mübarizlərin yarısı xalqın həyat şəraitini yaxşılaşdırmağı və ya sosializm prinsiplərini ürəkdən qəbul edirdi, ondan üçdə biri isə xalq prinsiplərinə rəğbətlə yanaşırdı. İdeoloji cəhətdən Liqa tezliklə harmoniyasızlıq şəraitinə düşdü. Nüfuzlu nəzəriyyəçilərdən bir hissəsi xalq prinsipini inkar etdi, bəziləri anarxizmə yuvarlandı. Beləliklə, anrti-Manculuq, Liqada yalnız ümumi bir ad kimi qaldı. Rusiya-Yaponiya müharibəsində (1904-1905-ci illər) Yaponiyanın qələbəsi Çində konstituionalizm harayını qaldırdı. 1906-cı ildə saray konstitusiyanı qəbul etməyi qərara aldı. İmperatriçə Tzu-Hsi öldükdə, Hsüan-te adlı oğlan öz atasının regentliyi altında taxt-taca gətirildi və o, 1908-1912-ci illərdə hökmranlıq etdi. 1911- ci ildə saray iki dəmir yolunu milliləşdirdi. Qoşunların bir hissəsini Hupehdən Szeçyana köçürdü. Bəzi qoşunlar Hupehdə qiyam qaldırdılar və oktyabrın 10-da paytaxt şəhər olan U-hanı işğal etdilər və bu, indi də Çin inqilabının xatirə günü hesab edilir. 1911-ci il inqilabı Birləşmiş Liqa tərəfindən deyil, Hupeh ordu hissələri tərəfindən başlanmışdı. İnqilab aşağı dərəcəli zabitlərin və inqilabi qoşunların qətiyyəti, Mancu və Çin qulluqçularının qorxaqlığı hesabına uğurlu olmuşdu. Bir günün içərisində qiyamçılar cəbbəxananı və qubernatorun baş idarəsini tutdular və əyalət paytaxtını ələ keçirdilər. Onlar Hupeh əyaləti məclisini inandırıb, razı saldılar ki, Çin respublikasının qurulduğunu elan etsinlər. Məclisin sədri mülki hökumətin başçısı seçildi. Bu mühüm qələbədən sonra bir sıra tarixi tendensiyalar Tsin sülaləsinin yıxılmasına gətirib çıxardı. Çin-yapon müharibəsində Huay ordusu süqut etdikdən sonra Tsin hökuməti yeni Qərb üslublu ordu yaratmaq uğrunda mübarizə apardı. Lakin 1911-ci il inqilabı Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|