Telman orucov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslam dininin və imperiyasının yaranması
290 Üçüncü əsrdən başlayaraq Roma dünyası tənəzzül dövrünü yaşamağa başladı. Generallar bir-birilə vətəndaş müharibələri aparırdılar. German tayfaları və Persiya orduları imperiyaya müdaxilə edirdilər. Taun xəstəliyi yayılır, əhalinin sayının azalması və iqtisadi problemlər baş verirdi. Yeni din olan xristianlıq bütün imperiyaya yayılmışdı. Köhnə Roma imperiyasının şərq hissəsi, mədəniyyətində yunan tipinin artması və böyüməsi ilə Bizans imperiyası kimi öz varlığını davam etdirdi. Həmin vaxt german çarlıqları Qərbdə kök salırdı. Roma imperiyası Avqust hökmranlığının sonundan Trayan hakimiyyətinin başa çatmasına qədər Avropada Qalliyanı, İspaniyanı, Dakiyanı, Britaniyanı, Balkan yarımadasını, Afrikanın bütöv şimalını, Asiyada isə bütün Kiçik Asiya ərazisini, Suriya, İudeya və Mesopotamiyanı əhatə edirdi. Onun şərq sərhədində Parfiya və Ərəbistan yerləşirdi. IV əsrin başlanğıcından isə Köhnə Roma imperiyası parçalanmışdı, Şərqdə Mesopotamiya itirilmişdi. Bu vaxt Roma imperiyası şərqi və qərbi hissələrdən ibarət iki yerə bölündü. “Roma sülhü” adlanan Pax Romana ərazilərində artıq imperator həmişə olduğundan daha böyük hakimiyyətə malik idi. IV əsrin əvvəllərində hakimiyyətə gələn Konstantin tikinti proqramları ilə xüsusilə maraqlanırdı. Əyalətlərdə böyük miqyasda inşaat işləri aparıldığından Roma sadəcə simvolik paytaxta çevrildi. Bu vaxt sərhədlərdən uzaq olan imperial mərkəz meydana gəldi. İmperator Konstantinin ən böyük proyekti 324-cü və 330-cu illər arasında Şərqdə yeni paytaxtın salınması idi. Bu, “Konstantin şəhəri” və ya Konstantinopol adlanmaqla yunan şəhəri Vizantium tərəfdə tikilmişdi, Bosfor boğazının sahillərində yerləşirdi. Konstantinopol (indiki İstanbul) müdafiə məqsədləri üçün böyüdü, şəhər həm də çox mühüm strateji nöqtədə yerləşirdi. Forumuna, iri meydanlarına və geniş amfiteatrına görə onu “Yeni Roma” adlandırırdılar. Burada sonrakı illərdə yenicə qəbul edilmiş xristian dininin kilsələri tikildi. Lakin Konstantinin ölümündən sonra imperiya qərb və şərq hissələrinə bölünməkdə davam edirdi. 395-ci ildən imperiyanın bu iki hissəsi faktiki olaraq müstəqil dövlətlərə çevrildilər. V əsrdə Qərb imperiyası germanların hücumu ilə süquta uğradı və german çarlıqları ilə əvəz edildi. 476-cı ildə german mənşəli Odoakr Roma (Qərbi) imperatorunu devirdi və özünü german çarı elan etməklə, Şərqi Roma imperatoruna nəzəri olaraq tabe olacağını bildirdi. Əslində isə V əsrin sonunda Qərbdə Roma imperial hakimiyyəti başa çatdı və onun intellektual, idarəetmə və mədəni ənənələri yeni german çarlıqlarında yaşamasını davam etdirdi. Roma imperiyası öz qüdrətinin zirvəsində olanda da ona qarşı qiyamlar, mübarizə cəhdləri ara vermirdi, həm də Parfiya onun üçün ciddi təhlükəyə çevrilmişdi. Ümumiyyətlə, romalılara nifrət güclü idi. Romanın özündə vətəndaş müharibəsi baş verəndə düşmənlər onun hərbi və siyasi zəifliyindən istifadə etməyə çalışırdılar. Pont çarı VI Mitridat Yevpator b.e.ə. 88-ci ildə Müttəfiqlər müharibəsindən istifadə edib, Kiçik Asiyadakı bütün Roma ərazilərini tutmağa çalışdı. Mitridatla müharibə Roma sərkərdələri Sulla və Mari arasındakı vətəndaş müharibəsi ilə bir vaxta düşdü və bu müharibədə Mitridat mühüm uğurlar qazandı. 291 Bundan sonra o, Kiçik Asiya əhalisini romalılara qarşı üsyana çağırdı və bir günün ərzində 80 min nəfər romalını və italiki öldürməyi əmr etdi. Böyük alman tarixçisi Teodor Mommzen bu hadisəni belə qələmə alır: “Çar Efesdən ona tabe olan bütün valilərə əmr göndərdi ki, bir gündə orada olan bütün italikləri, azad və ya qeyri- azad olmalarından asılı olmayaraq öldürsünlər. Sərt cəza qorxusu altında, məhkum olanlara xilas olmalarında kömək göstərmək qadağan olunurdu. Mitridat göstəriş verdi ki, öldürülənlərin cəsədini yeyilmək üçün quşlara atsınlar, əmlaklarını müsadirə edib, yarısını qatillərə versinlər, digər yarısını isə çara çatdırsınlar. Bu dəhşətli əmrlər hər yerdə dəqiqliklə yerinə yetirildi. 80 min, başqa mənbələrə görə 150 min, əgər günahsız olmasalar da, ancaq silahsız olan kişi, qadın və uşaq bir gündə Kiçik Asiyada soyuqqanlılıqla qətlə yetirildi”. Tarixçi hansısa qəribə hissin təsiri altında bu dəhşətli qırğında asiyalıların cəllad rolunda sultana xidmət etmək nümunəsini görür, bunun intiqam hissindən yuxarı olduğu qənaətinə gəlir. Əslində isə o vaxtlar heç yerdə sultan ifadəsi işlənmirdi, bu titul yalnız türklərə məxsusdur və onlar da o vaxtlar tarix səhnəsində hələ gözə dəyməmişdilər. Elə bil ki, Qədim Romanın görkəmli tədqiqatçısına bu dövlətin məşhur sərkərdələrinin həm Avropada, həm Asiyada, həm də Afrikanın şimalında axıtdığı qan çayları məlum deyildi. Axı romalılar təkcə Karfageni qəddarlıqla məhv etməklə kifayətlənməyib, şəhərin yerini şumlamış və ona duz səpmişdilər. Qay Yuli Sezarın özünün təsdiq etdiyi kimi, səkkiz il ərzində 800-dən çox şəhəri hücumla tutmuş, romalılara qarşı mübarizə aparan üç milyondan bir milyonunu məhv etmiş, bir milyonunu isə əsir götürmüşdü. Təkcə qalların Aleziya şəhəri işğal edildikdən sonra o, hər bir əsgərinə bir qul bağışlamışdı. Görən onda ömrü boyu müharibə allahı Marsa xidmət göstərən Sezara haqq qazandırmaq mümkündürmü? Şərqdə həlak olan nisbətən az sayda romalılarla, ümumiyyətlə onlarla aparılan müharibələrdə öldürülən şərqlilərin kəmiyyəti arasındakı fərq olduqca böyük olduğundan, belə bir müqayisəni aparmağa da ehtiyac qalmır. İslam dininin və imperiyasının yaranması VII əsrin əvvəlində Şərqdə, qarşıdakı dünya tarixinə mühüm təsir göstərəcək bir hadisə baş verdi - Ərəbistanda islam dini meydana gəldi. Bu din özündən əvvəlki dinlərlə: iudaizmlə, zoroastrizmlə və xristianlıqla bir sıra bənzər cəhətlərə malik olsa da, onlardan həm də ciddi surətdə fərqlənirdi. Ən mühüm fərqlərdən biri o idi ki, özünü onu yaradanın adı ilə deyil, ərəb dilindən tərcümədə “itaət”, yəni “Allahın iradəsinə itaət” mənasını verən “islam” kimi adlandırmışdı. Əvvəlki dinlər isə öz adlarını baniləri olan Buddanın, Zərdüştün (Zoroastrın) və Xristin adından götürmüşdü. İslam dini həm də başqalarına nisbətən daha demokratik din idi, ona sitayiş edənlərin hamısını qardaş elan edirdi. Bu isə islam dininə bütün inanc gətirənlərin irqi, milli, dil fərqindən asılı olmayaraq bərabər olmasına şərait yaratdı. İslamın dini mərkəzi yoxdur və o klerikal ierarxiyanı qəbul etmir. Ona görə də müsəlmanlar hansısa dini xadim vasitəsi ilə deyil, özləri Allahla bilavasitə əlaqə yaratmaq imkanına malik olurlar. İslamın beş dayaq sütunlarında dinə sitayiş edənlərin bilavasitə vəzifələri Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|