Telman Orucov
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
daşıyanından və bankirindən ikinci dərəcəli bir dövlətə çevrildi. Lakin Şimali Amerika torpaqlarından başqa, demək olar ki, bütün müstəmləkə torpaqlarını o əlində saxladı. İngilis Ost-İndia kompaniyası 1600-cü ildə Şərqlə ticarət aparmaq üzrə inhisar hüququ barədə kral xartiyası aldı. Hollandlar onu Cənubi-Şərqi Asiyadan sıxışdırıb çıxaranda, kompaniya öz fəaliyyətini əsasən Hindistanda inkişaf etdirdi. Bu dövrdə həmin ərazi Böyük Moğolların imperiyasına daxil idi. Burada 1609-cü ildən başlayaraq ticarət faktoriyaları yaratdılar. 1613-cü ildə padşah Cahangirdən, bütün mallara dəqiq qoyulmuş rüsumları ödəmək şərtilə, onun bütün torpaqlarında ticarət etmək hüququ aldı. İngilis Ost- İndia kompaniyası sonralar Böyük Moğolların xəzinəsinə bir dəfəlik illik pul ödəməklə rüsumlardan tam azad olmağa nail oldu. Vaxt ötdükcə, Hindistandakı ingilis faktoriyaları qalalara çevrildilər. Onlardan birincisi – Müqəddəs Georgi fortu (Madras) artıq 1640-cı ildə tikilmişdi. Belə platsdarmlar hesabına ingilislər XVIII əsrdə tədricən hind knyazlıqlarını işğal etdilər. Öz rəqibləri olan fransızlara və hollandları kənarlaşdıraraq, İngiltərə Şimali Amerikanın məskunlaşdırılmasına başladı. 1606-cı ildə kral I Ceyms Plimut və London kompaniyalarına burada torpağa mülkiyyət hüququ vermək şərtilə yaşayış məntəqələri yaratmağa icazə verdi. Bir il sonra London kompaniyasının birinci partiyası Uolter Relinin vaxtilə Virciniya adlandırdığı vilayətdə sahilə çıxdı. 1607-ci illə 1733-cü il arasındakı dövrdə Şimali Amerikada 13 ingilis koloniyası meydana gəldi. Bunlar ticarət kompaniyalarının yaratdıqları (Virciniya, Massaçusets), kraldan xartiya alan özəl şəxslərin yaratdıqları (Pensilvaniya, Merilend) və ya dini icmaların yaratdıqları (Plimut və Yeni İngiltərə) məntəqələr idi. Onların arasında birlik gücləndikcə, ingilis hakimiyyətləri tərəfindən sərt nəzarət bu koloniyaların inkişafını dayandırırdı və 1775-ci ildə onlar müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladılar. 4 iyul 1776-cı ildə qəbul edilən «İstiqlaliyyət Deklarasiyası» yeni dövlətin – Amerika Birləşmiş Ştatların meydana gəldiyini dünyaya elan etdi. Hərbi əməliyyatlar beynəlxalq xarakter aldı, 1783-cü ildə Versalda sülh müqaviləsi imzalananda Böyük Britaniya ABŞ-ı tanımalı oldu. Böyük Britaniya Karib dənizindəki adaları və Kanadanı isə öz əlində saxladı. Ceyms Kukun 1768-1779-cü illərdəki ekspedisiyalarından sonra, ingilislərin əldə etdiyi torpaqlara Avstraliyadakı koloniya da daxil oldu. Britaniya imperiyası dünya müstəmləkəçi dövlətlərindən ən irisi olaraq qaldı. XX əsrdə isə müstəmləkəçilikdən azad olunma, başqa sözlə, «Üçüncü dünya» ölkələrinin və xalqlarının müstəmləkə ağalığından azad olunması və onların dövlət suverenliyi qazanması prosesi getdi. Əsrin sonuncu – dördüncü rübündə bu proses, demək olar ki, bütünlüklə başa çatdı. Buna baxmayaraq, keçmiş müstəmləkə birbaşa olmasa da, daha çox iqtisadi cəhətdən müxtəlif formalarda sənaye ölkələrindən asılılıqda (başqa sözlə, bu, neokolonializm adlanırdı) qalmaqda davam edirdi. «Üçüncü dünya» ölkələrinin Qərbin inkişaf etmiş dövlətləri tərəfindən müxtəlif formalardakı qəyyumluğundan qurtulmasına müəyyən dərəcədə iki Dünya Müharibələri nəticəsində bir sıra aparıcı müstəmləkəçi dövlətlərin öz ağalıq mövqelərini və nüfuzunu itirməsi səbəb oldu. Eyni zamanda, müstəmləkə ağalığına mütəşəkkil müqaviməti möhkəmləndirdi, bu, əhalinin geniş təbəqələrində milli özşüurun oyanması, həmçinin liberal, sosialist və kommunist ideyalarının yayılması ilə əlaqədar idi. «Üçüncü dünya»nın xalqları aydın başa düşməyə başladılar ki, Qərb ölkələri onlara istismar obyekti kimi baxır. Azad olunma prosesi müxtəlif formalar alırdı. Bu müstəmləkəçi hakimiyyətlərlə əməkdaşlıq sferasının daralmasında, daha geniş hüquqlar tələb edilməsində, Hindistandakı kimi zorakı olmayan müqavimət də və Vyetnamda və Əlcəzairdəki kimi daha çox partizan müharibəsi xarakteri alan, müstəmləkə ağalığına qarşı açıq mübarizədə meydana çıxırdı. Birinci Dünya müharibəsinin nəticəsində məğlub edilmiş Almaniya öz müstəmləkə torpaqlarını itirdi. Digər müstəmləkəçi dövlətlər də yeni şəraitə düşdülər. 1918-ci ilin yanvarında ABŞ prezidenti Vudro Vilson 14 maddədən ibarət olan öz proqramında müstəmləkələrin «yerli əhalisinin maraqlarını» nəzərə almaq prinsipini irəli sürdü. Xalqların öz müqəddəratını həll etmək hüququnun həyata keçirilməsi üçün Millətlər Liqasının Mandat sistemi yaradıldı. Millətlər Liqasının «kamil xalqların», öz ərazilərini «idarə etməyə qabil olmayan» xalqlar üzərində qəyyumluğundan ibarət idi. Suriya, Livan, İraq, İran, Toqo, Palestina, Samoa və Cənubi-Qərbi Afrika mandat altında olan ərazilərə çevrildi. Millətlər Liqası praktikada bu və ya digər əraziləri idarə etməyə mandatı ənənəvi müstəmləkəçi dövlətlərə – Böyük Britaniyaya, Fransaya, Yaponiyaya, Avstraliyaya, Cənubi Afrika İttifaqına, Yeni Zelandiyaya verirdi. Nəticədə müstəmləkələrin vəziyyətində çox az şey dəyişdi. Bununla yanaşı, Britaniya protektoratları Misir və İraq müstəqillik aldılar (müvafiq olaraq, 1922-ci və 1932-ci illərdə). Əslində isə bu müstəqillik çox məhdud idi. Müstəmləkəçi dövlətlər müxtəlif prinsiplər əsasında mandatlar altında olan bu əraziləri idarə edirdilər. Britaniyalılar birbaşa olmayan inzibatçılığa üstünlük verirdilər, ənənəvi ictimai strukturlara və hakimiyyət münasibətlərinə bel bağlayırdılar. Fransızlar müstəmləkəçilik əraziləri və xalqları ümumi siyasi-inzibati strukturlara daxil etmək yolu ilə metropoliyaya yaxınlaşdırmağa can atırdılar. Belçika və Hollandiya paternalizmi özünü metropoliya ölkəsinin qəyyumluğunda olan «nadanlara» «qayğı göstərməkdə» nümayiş etdirirdi. Praktikada isə müstəmləkə idarəçiliyinin bütün bu metodları arasında fərq o qədər də böyük deyildi. Hətta XX əsrdə müstəmləkə administrasiyası yerli əhaliyə qarşı çox hallarda terrora və zorakılığa əl atırdı. Bütövləkdə isə müstəmləkəçi dövlətlər öz hakimiyyətləri altında olan xalqlara yerli tarixi ənənələri pozan və Avropa nümunələrini təkrar edən inkişaf modelini sırıyırdı. «Üçüncü dünya»nın nöqteyi-nəzərindən İkinci Dünya müharibəsi yalnız sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin daxili münaqişəsi olmaqla, «ağ adamın» ağalığı erasına son qoydu. Onun başa çatmasından sonra İtaliya və Yaponiya öz müstəmləkələrindən məhrum oldu. Müharibədəki qələbədən sonra fövqəldövlətlər kimi tanınan ABŞ və SSRİ tarixi və ideoloji səbəblərə görə müstəmləkəçiliyin əleyhdarları idilər. Qərbi-Avropa dövlətlərinə Amerikanın təzyiqi bu ölkələrin müstəmləkəçilik siyasətinə də təsir göstərdi. Dəyişilən şəraiti «Üçüncü dünya»nın xalqları öz mənafeləri üçün istifadə etdilər. Birinci Dünya müharibəsindən sonra təsis edilən mandat sistemi BMT tərəfindən 1945-ci ildə ləğv edildi və beynəlxalq himayə ilə əvəz edildi. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|