Tərbiyənin yaranması və inkişafı haqqında

Tərbiyənin növləri: Bu məfhum da pedaqogikaya ilk dəfə daxil edilir. Çətinlik
dərəcəsinə görə pedaqogika tərbiyəni üç növə ayırır: ilkin tərbiyə, yenidəntərbiyə və
özünütərbiyə.
Ilkin tərbiyə: Tərbiyə işinin nisbətən asan növü ilkin tərbiyədir. Ilkin tərbiyə
adamın erkən yaşlarından, anadan olduğu gündən başlayır.
Uşaq boya-başa çatdıqca ata və ananın, qardaş və bacının, baba və nənənin,
qohum və qonşuların, yaşıdların düşünərəkdən və ya düşünməyərəkdən ona
göstərdikləri təsirlər nəticəsində formalaşmış mənəvi keyfiyyətlər ailə üçün, cəmiyyət
üçün faydalı da, zərərli də ola bilər. Uşağın, yeniyetmə və gəncin şəxsiyyətində baş
qaldıran mənəvi keyfiyyətlər valideynlər, müəllimlər və digər tərbiyəçilər tərəfindən
ailə və cəmiyyət üçün faydalı hesab olunduqca ilkin tərbiyə davam edir. Formalaşan
hər hansı mənəvi keyfiyyətin istiqaməti dəyişdikdə, ailə, məktəb və cəmiyyət üçün
zərərli hesab edildikdə, valideyn, müəllim və ya digər tərbiyəçi narahat olmağa,
başqa tərbiyəvi tədbirlər görməyə məcbur olur; bu cür hallarda yenidəntərbiyə
başlayır.
Tərbiyənin növlərinə yaş həddi qoymaq mümkün deyil. Çünki ailə mühitindən,
valideynlərin ümumi mədəni səviyyəsindən, məktəb mühitindən, müəllimlərin
münasibətlərindən, sosial-iqtisadi durumdan asılı olaraq bu və ya digər adamların
ilkin tərbiyəsi uşaqlıq dövründə də, yeniyetməlik və ya gənclik dövründə də davam
edə, yaxud xeyli əvvəl də başa çata və yenidəntərbiyə başlaya bilər. Bu iki prosesin
eyni zamanda cərəyan etdiyi hallar da müşahidə olunur.
Söylənilən fikirlərə əsaslanan pedaqogika elmi ilkin tərbiyəni belə başa düşür:
davranışla əlaqədar olan, ailə və cəmiyyət üçün faydalı hesab edilən milli və
ümumbəşəri mənəvi keyfiyyətlərin gənc nəsildə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil
formalaşdırılması ilkin tərbiyədir.
Yenidəntərbiyə: Yenidəntərbiyə ilkin tərbiyəyə nisbətən xeyli çətindir. Çünki
yenidəntərbiyə zamanı valideyn və ya müəllim, yaxud tərbiyə ilə məşğul olan digər
şəxs kimi əsas istiqamətdə iş aparılmalı olur. O, bir tərəfdən şəxsin şüurunda həkk
olunmuş yanlış əxlaqi və ya digər mənəvi keyfiyyətin yalnışlığını isbat etməli, onu
inandırmalı və aradan qaldırmağa çalışmalı olur. Digər tərəfdən də o, dəf edilən
qüsurlu xüsusiyyətin əvəzində ailə və cəmiyyət üçün faydalı olan keyfiyyətləri həmin
şəxsə aşılamağa çalışır.
Yanlış və zərərli mənəvi keyfiyyətlər şəxsin şüurundan davranışına
keçirildikdə tərbiyəçinin işi daha da çətinləşir.
Dünya şöhrətli alim N.Tusi hələ XIII əsrdə yazırdı ki, insanın tərbiyəsi yaşa
dolduqdan, özünü anladığı vaxtdan deyil, hələ rüşeym halında olandan başlamalıdır.
Rüşeym halında verilən tərbiyə hiss edilmir. Bəzən ata-ana bu işə laqeyddir. Lakin
hər necə olursa olsun, buna diqqət verilməli və yeri gəldikcə insanın qəbul etdiyi
təam da götür-qoy edilməlidir. Pedaqogikada yenidəntərbiyə məfhumu belə
dəyərləndirilir: adamın şüurunda və ya davranışında kök salmış zərərli əlamətlərin
məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil surətdə ləğvi və onların əvəzində ictimai
əhəmiyyət kəsb edən milli və ümumbəşəri keyfiyyətlərin ona aşılanması
yenidəntərbiyədir.