Tərbiyənin yaranması və inkişafı haqqında

Tərbiyənin planlılığı. Gənc nəslin normal, əsil tərbiyəsi təsadüfdən-təsadüfə,
necə gəldi aparılmır. Onun qarşısına qoyulmuş vəzifəni həyata keçirmək üçün
müəyyən tədbir (tədbirlər) görmək lazım gəlir. Qarşıdakı tədbir ətraflı ölçülüb-biçilir,
yəni planlaşdırılır. Tədbiri nədən başlamaq, onu necə, hansı ardıcıllıqla davam
etdirmək, bu işə kimləri cəlb etmək, tədbiri necə yekunlaşdırmaq haqqında aydın
təsəvvür yaradılır. Belə olduqda tədbir istənilən nəticəni verir.
Tərbiyənin mütəşəkkilliyi. Keçirildiyi yerdən və formadan (yəni qrup və ya
kütləvi haldan) asılı olmayaraq, tərbiyəvi tədbir, adətən, mütəşəkkil olur. Məsələn,
Şəhidlər Xiyabanına ziyarət nəzərdə tutulduqda, tərtib olunmuş plana uyğun olaraq,
iştirakçılar müəyyənləşdirilmiş yerdə toplaşırlar, razılaşdırılmış şəxslər növbə ilə
çıxış edirlər, məzarlar üzərinə gül-çiçəklər düzülür, lazım bilindikdə tədbir
yekunlaşdırılır, iştirakçılar öz təəssüratlarını söyləyirlər.
Tərbiyənin əsasən davranışla, sözlə bağlılğı. Adamların bəzilərində sözü ilə
əməli bir-birilə üst-üstə düşür: dediyi kimi hərəkət edir. Bəzilərində isə əksinə olur.
Nəticədə el arasında birincilər hörmətli, ikincilər nüfuzdan düşür. Bu səbəbdən də
bəzən eşidirsən: filankəsin dediyinə yox, əməlinə fikir ver. Bəzən də həmin fikir
başqa cür səslənir: filankəsin dediyinə əməl et, əməlindən uzaq ol.
Göründüyü kimi hər iki sonuncu halda ifadə olunan mənəvi keyfiyyətlər
cəmiyyətin xeyrinə, əməldə təzahür edən mənəvi keyfiyyətlər isə cəmiyyətin zərərinə
yönəlmiş olur.
Tərbiyənin ətraf mühitlə bağlılığı. Tərbiyə iki cür mühitdə: mikromühitdə və
makromühitdə cərəyan edir. Mikromühit deyəndə ailə şəraiti, uşaq bağçasının şəraiti,
tədris müəssisəsinin şəraiti və s. nəzərdə tutulur. Cəmiyyətdə iqtisadi vəziyyət, sosial
durum, ideoloji, siyasi, hüquqi, əxlaqi durum, elm, incəsənət, din və s. makromühit
amillərinə aiddir.
Istər mikromühit, istərsə də makromühit amillərində maddi və mənəvipsixoloji
vəziyyət eyni olmur. Bu cür fərqli şəraitdə aparılan eyni tərbiyə işi müxtəlif
nəticə verir. Məsələn, müxtəlif maddi və mənəvi-psixoloji xüsusiyyətlərlə
səciyyələnən ailələrdə və ya tədris müəssisələrində eyni tərbiyə işindən istənilən
nəticə əldə etmək qeyri-mümkün olur. Deməli, həm məhdud mənada, həm də geniş
mənada başa düşülən mühit amilləri aparılan tərbiyə işinin səciyyəsini artıra da,
azalda da bilər. Bu səbəbdən də tərbiyə işi ilə məşğul olan zaman mühitin necəliyini
hökmən nəzərə almaq lazım gəlir.