Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Kür"də də əks etdirilən məsələlər epoxal səciyyə daĢıyır. Bu əsərdə xalq taleyinin bədii inikası və xalq xarakterinin canlandırılmasında milliliklə sinfiliyin əlaqə və tənasübü məsələsinə bədii-estetik baxıĢın təzəliyi diqqəti cəlb edir"2. Tarixi və çağdaĢ ədəbiyyatĢünaslıq mövqelərindən söylənilmiĢ bu tezislərdə maraq doğuran cəhətlərdən biri də budur ki, həmin fikirlər məhz tarixi və çağdaĢ ədəbiyyatĢünaslıqda romanın ideya-estetik dəyərini müəyyənləĢdirmədəki əsas istiqamətlərdən birinə qarĢı çevrilmiĢ polemik (çox sərt səslənsə də, əslində əks mövqedən) mövqeyi ifadə edir. Məsələ burasındadır ki, istər tarixi, istərsə də çağdaĢ ədəbiyyatĢünaslıqda "Dəli Kür"ü "Cahandar ağanın romanı" kimi təfsir cəhdləri geniĢ yayılmıĢdır. Əlbəttə, bu obrazın "Dəli Kür" romanının canı, bel sütunu" (X.Əlimirzəyev) hesab edilməsi etiraz doğurmur. Etiraz doğuran cəhət budur ki, obrazın təbiəti çox vaxt əlahiddə götürülür, epoxanın məzmunundan və səciyyəsindən ayrı salınır, xarakter konkret tarixi kontekstdə yox, çağdaĢ insanın humanist dünyagörüĢü kontekstində qiymətləndirilir. Nəticə isə ona gətirib çıxarır ki, romanda hadisələrin epoxal xarakteri, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
səciyyəsi yanlıĢ qiymətləndirilir.
Bütün XIX əsr boyu Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni mühitindəki dəyiĢmələr çar hökumətinin yerlərdəki siyasəti ilə birbaĢa bağlı idi. Rusiyanın özündə baĢ verən hadisələr bu və ya digər dərəcədə öz təsirini Azərbaycanda da hiss etdirirdi. Rusiyanı inqilab dalğaları bürüyür, cəmiyyəti sıçrayıĢla irəli aparmaq istəyənlərlə hökumət arasında ziddiyyətlər getdikcə daha kəskin Ģəkil alırdı. Ġ.ġıxlı romanında bu qüvvələrlə üz-üzə duran, onunla ölüm-dirim savaĢına girməyə məcbur qalan milli tarixi varlığı geniĢ epik planda təsvir edir; tarixi varlığın xarakterini açır, gücünü və gücsüzlüyünü göstərir. Fəlsəfi ədəbiyyatda oxuyuruq ki, "vaxtı ilə mövcud olub, indi isə yoxluğa çevrilmiĢ olanı ideal obraz yaratmaqla ideal varlıq kimi təqdim etmək olar. Məhz bu mənada ideyaların, hadisələrin tarixi, Ģəxsiyyətlərin, bizə yaxın adamların ölməzliyi haqqında danıĢırıq"1. Fəlsəfi mənada varlıq keçmiĢlə yox, indiki zamanla bağlı anlayıĢdır. KeçmiĢdə olan və, deməli, vaxtı ilə varlıq kimi mövcud olan indiki zamanda yaddaĢda yaĢamırsa, varlıq olmayana www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
varlıq kimi mövcud olması üçün onun yaddaĢda yaĢaması, çağdaĢ insanın Ģüurunda obrazının olmağı zəruri Ģərtdir. Ġ.ġıxlının "Dəli Kür"ündə təsvir edilən zaman yaĢadığımız zamanla müqayisədə keçmiĢdir. KeçmiĢdirsə, deməli, bu zamanda varlıq kimi mövcud olanın yoxluğa çevrilməsi ehtimalı da var. "Dəli Kür" vaxtı ilə mövcud olan milli varlığı estetik düĢüncənin predmetinə çevirir və əslində, onu yaddaĢa köçürüb ictimai düĢüncəyə ötürür. Deməli, "Dəli Kür" keçmiĢdə varlıq kimi mövcud olana yeni həyat, yenidən yaĢamaq hüququ verir. Məhz "Dəli Kür" vasitəsi ilə estetik Ģüurda özünə möhkəm yer edən və estetik Ģüurdan ictimai Ģüura keçən XIX əsrin milli varlığı (ideal varlıq Ģəklində) çağdaĢ milli varlıqla "dialoji" münasibətə girir, onda gedən deformasiyaları müĢahidə edir, ona müqavimət göstərir. Fikrimizcə, "Dəli Kür"ün müasirliyini Ģərtləndirən ən əlamətdar keyfiyyət elə budur. Romanın baĢ qəhrəmanı Cahandar ağadır. Ġ.ġıxlı təsvir predmetinə çevirdiyi dövrün tarixi milli səciyyəsini aydın görür. YaxĢı cəhətdir ki, gördüklərinə ideoloji mövqedən yox, obyektiv mövqedən yanaĢıb reallığı düzgün əks etdirir. ġəxsiyyətinin milli-tarixi varlığa bağlılığı onu təsvir predmetinə çevirdiyi zamanın və mühitin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
qiymətləndirməyə imkan verir. Bu mənada Ġ.ġıxlı "Dəli Kür"də sosrealist estetikanın müqavimətini uğurla qırmıĢdır. Yazıçının sosrealist estetika üzərində ikinci qələbəsi yaratdığı obrazları heç bir ideoloji bəzək-düzəyə tabe tutmaması, həqiqi insan xarakterləri yaratmağa müvəffəq olmasıdır. Fikrimizcə, yazıçı romanda "insanda insanı kəĢf etmək" kimi həqiqi yaradıcılıq qanununa axıra qədər sadiq qalmıĢdır. Onun romanının həyatiliyini, yaĢarılığını və hətta oxunaqlığını Ģərtləndirən ən əsas "özəlliyi", fikrimizcə, bu məqamda axtarmaq lazımdır. Ġ.ġıxlı heç bir qəhrəmanına sinfi münasibət bəsləmir. Yazıçı insanı, öncə, təbii varlıq kimi dərk və inikas edir. Bu xüsusiyyət onun qəhrəmanlarına həyatilık və canlılıq gətirir. Ġ.ġıxlı öz qəhrəmanlarını yaĢadıqları təbii mühitdən ayırmır. Ġnsanın içində olduğu mühitin onun təbiətinə təsirini aydın təsəvvür edir və bunu qəhrəmanlarının xarakterində kifayət qədər uğurla əks etdirir. Ġnsan təbii varlıqdır. Fəlsəfə sübut edir ki, zaman keçdikcə "insan tədricən təbiətdən yaranmıĢ varlıqdan ondan fərqlənən varlığa çevrilir, artıq təbiəti özündən kənar və ona qarĢı duran qüvvə kimi qəbul etməyə baĢlayır"1. Ġ.ġıxlının
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|