Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
hökumətinin müstəmləkəçi siyasətinin, kiçik millətlərə, hərb gücü ilə ələ keçirdiyi torpaqların dədə-baba sakinlərinə münasibətinin ilk mərhələsini səciyyələndirir. Romanda Göytəpə kəndinin ətrafında yerləĢən və dədə- babadan göytəpəlilərə məxsus olan meĢənin qoruq elan edilməsi əhvalatı çar hökumətinin Azərbaycan torpaqlarını iqtisadi fəthinin yeni mərhələsini səciyyələndirməklə dramatizmi artırır, hadisələrin cərəyanını məiĢət planından çıxararaq bədii konfliktdə milli konteksti gücləndirir. Çarizmin Göytəpə kəndinə və bu kəndin sakinlərinə münasibəti bütövlükdə Azərbaycana və Azərbaycan xalqına münasibət kimi mənalanır. Göytəpə kəndi mikromühit olaraq makromühiti - Azərbaycanı simvollaĢdırır. MeĢənin qoruğa çevrilməsinə göytəpəlilərin kəskin reaksiyası milli varlığın özünümüdafiə gücünü göstərir. Bu özünümüdafiə tam dərk edilmiĢ zərurət kimi baĢ vermir. Milli varlığın daxilindəki inersiyadan güc alır. Həqiqət budur ki, hansı səbəbdən olur-olsun, hansı mənbədən qidalanır-qidalansın, zərurət anında millət bir yumruq kimi birləĢə, öz haqqının müdafiəsinə qalxa bilir: "Pristav Göytəpəyə yola düĢəndə elə zənn etmiĢdi ki, camaatın üstünə təpinən kimi hamı qorxub geri çəkiləcək,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
tutacaq, kazakların qabağına qatıb həbsxanaya göndərəcəkdi. Amma indi gözləmədiyi bu vəziyyətdə çaĢıb qalmıĢdı". "Gözlənilməz vəziyyət" nədən ibarət idi? Pristav elan edir ki, "Kürün o üzündəki meĢə bundan sonra padĢahın ov yeri olacaq. Ora yaxın getmək, qoruğa girmək qadağandır". Bu məqamda "Kürün o üzündəki meĢə" bütün Azərbaycan torpaqları mənasında metaforalaĢır və Göytəpəlilərin hökumətin bu qərarına kəskin reaksiyası müstəmləkəçi rejim Ģəraitinin mövcudluğuna rəğmən xalqın içində milli özgürlük düĢüncəsinin güclü olduğunu nümayiĢ etdirir. Doğrudur, pristav kəndə gələndə onun "gəliĢini hərə bir cür izah edir, xatanın özündən uzaq olmasını arzulayırdı". Lakin məsələnin (pristavın gəliĢinin) mahiyyəti açıqlanıb Göytəpə camaatının taleyi ilə - milli tale ilə bağlananda hər cür fərdi istəklər, hətta tayfa mənafeləri də bir kənara qoyulur (baxmayaraq ki, kənddə fərdi münaqiĢələr də çoxdur, idarəçilik daha çox tayfa münasibətləri üzərində qurulub), camaat heç bir tərəddüdsüz milli birlik nümayiĢ etdirir: "Bir az bundan əvvəl bölük-bölük, tayfa-tayfa oturan kəndlilər zəncir halqası kimi birləĢdilər". Bu "birləĢmə" ədəbiyyatĢünaslıqda çox vaxt "patriarxal - feodal
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
olaraq tənqidi münasibət hədəfi kimi götürülən XIX əsrin II yarısının milli gerçəkliklərinin bir çox obyektiv və həm də ürəkaçan məqamlarını ortaya qoyur. Romanın üçüncü hissəsindəki pristav - göytəpəlilər qarĢılaĢmasında çar hökumət nümayəndəsinin tayfaları, onların ağsaqqallarını, baĢqa sözlə, kənd camaatını bir- birinə qarĢı qoymaq, bu tayfaların özlərinin aralarındakı "ziddiyyətlər"dən istifadə niyyəti baĢ tutmur. Qoruq məsələsi ortalığa gələndə yazıçı təsvir edir ki, "Cahandar ağa papirosunu tüstülədirdi, Molla Sadıq isə təsbeh çevirməyə ara vermirdi". "Papiros tüstüsü" ilə "ara verilmədən çevirilən təsbeh" pristavın diqqətini ona görə xüsusi cəlb edir və onda ciddi narahatlıq yaradır ki, o, bu hərəkətlərdə milli həmrəylik əlamətləri görür. Ən qəribəsi, sosrealist estetik və siyasi düĢüncədən sərf-nəzər etsək, ya bəlkə də, ən qanunauyğunu budur ki, məsələyə ilk kəskin reaksiyanı Molla Sadıq verir: "- Cənab pristav, o yerlər dədə-babadan bizim kəndin olub. Malımız, binələrimiz ora ilə dolanıb, indi camaat neyləsin?" UĢaqların oxumağa getməsinə hər vəchlə mane olmaq istəyən Molla Sadığın xarakterində sosrealist estetikadan gələn məqamlar var. Bu məqamda onun obrazı bizə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
molla həmiĢə xalqı geriyə çəkən, qaranlıq mühitdə saxlamaq istəyən varlıq kimi təqdim olunub. Lakin camaata məxsus meĢənin onların əlindən alınmasına, baĢqa sözlə, milli mənafeyin tapdalanmasına qarĢı çıxıb (həm də yüksək hökumət dairələri səviyyəsində), haqqı müdafiə edən və bu zaman Ģəxsi mənafeyini arxa plana keçirən molla obrazı - Molla Sadıq obrazı ədəbiyyatımızda yenidir; Ġ.ġıxlının qələmində milli-tarixi varlığın inkiĢafında potensial qüvvə olan din xadimlərinə "sosial damğa"dan kənar, insani münasibət kontekstində, mövcud ədəbi standartları dağıtmaq səviyyəsində olan yeni tipli yanaĢmadır. Romanla bağlı ilk yazılarda romanın problematikası ilə bağlı bu gün də öz aktuallığını itirməyən, müasir səslənən və əsərin ideya-bədii Ģərhini verməyə açar olan mülahizələr də söylənmiĢdir: "Ġsmayıl ġıxlının "Dəli Kür" romanı ona görə oxucunun məhəbbətini qazanmıĢdır ki, orada yalnız ayrı-ayrı surətlərin deyil, müəyyən tarixi dövr, bu dövrdə cəmiyyətin psixologiyası, ictimai ziddiyyətləri, inkiĢaf meylləri düzgün bədii əksini tapmıĢdır"1. ÇağdaĢ ədəbiyyatĢünaslıqda da romanın ideya-estetik dəyərini bu istiqamətdə axtarmaq meylləri var. Bu mənada T.Hüseynoğlunun aĢağıdakı tezisi maraq
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|