Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
mifologiyası bütün sufi Ģairləri kimi Xətainin də yaradıcılığında ilkin və aparıcı qaynaqlardandır. Müəllifin "dini-mistik" motivlər adlandırdığı cəhətlər Xətainin əsasən qəzəl yaradıcılığında tez-tez təsadüf edilən Quranın ayə və surələrindən götürülərək sadə xalq anlayıĢları səviyyəsində təqdim olunub. Rus, türk, Avropa tədqiqatçıları Ģairin qəzəllərində təsəvvüf xalq ədəbiyyatının bədii görüntülərinin bu Ģəkildə inikasını sufi ədəbiyyatında orijinal bir xüsusiyyət, təkrarolunmaz cəhət kimi məxsusi qeyd etmiĢlər. Xətai xalq Ģeiri səpgisində yazdığı Ģeirlərindən fərqli olaraq qəzəllərində təsəvvüf poeziyasının daha dərin qatlarına enə bilmiĢdir. O, qəzəl ölçüsündə ürfan fəlsəfəsinin folklorlaĢmıĢ dini mündəricəli manifestini yaradıb:
Nəfəsi əhli-dilin gövhəri-candır bilənə, Nitqimiz qüdrəti-həq, ruhi-rəvandır bilənə.
Mətifət gövhərinin kaninə mədən ola gör, ÜĢtə bu gənci-hünər, elmi-nihandır bilənə.
ġərbəti-həqdən içən eĢq ara azad olur, Eylə sərməst olanın küfri imandır bilənə. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Istədi abi-həyat çeĢməsi kim, irdi Xızır, Ol verir doğru xəbər, cümlə əyandır bilənə.
Ələ girməz, xanı ol əsrüki-divanə aĢiq, Leyk məĢuqənin ol dərdi amandır bilənə.
Qövli yalançı ilə olma müsahib, çək əlin, Həmdəm olmaq div ilə külli ziyandır bilənə.
Ey Xətai, tanı sən həqqi özündən sakın ol, Dəxi söz söyləmə var, bu söz əyandır bilənə.
Qəzəldəki "qüdrəti-həq", "mərifət gövhəri", "Ģərbəti-həq", "əsrüki-divanə aĢiq", "div" kimi ifadələrlə Ģair sanki sufizmin təsəvvüf rəmzləri ilə iĢarələnmiĢ böyük bir dini- mifoloji folklor xəritəsi yaradıb. Ġstər özündən əvvəlki Nəsimi qəzəlləri, istərsə də özündən sonra Füzuli qəzəllərində xalq ədəbiyyatının ürfani kodeksləri Xətai qəzəliyyatındakı tarixilik və təriqi dürüstlüyə malik deyil. Belə ki "Böyük ideallar Ģairi" adlı əsərində görkəmli alim M.Quluzadə yazır: "...Nəsimidə sufizm meylləri olduğunu qeyd etmək heç də kafi deyildir. Bu meyllərin məzmun və mahiyyətini də aydınlaĢdırmaq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
dini ehkamlarına tənqidi münasibəti, allahın insanda təcəssümü və insanın daxili təkamül nəticəsində allah dərəcəsinə yüksələrək "ənəlhəq"deməsi idi." Lakin Xətaidə sufizm bir sənət kredosu, bir dini-bədii sistem kimi təzahür edir:
Həqi könüldə sir saxla, özündən bixəbər sufi, Bu dəryadan dərin sirri nə bilsin dəngəsər sufi.
TanımamıĢ o nəfsini, necə bilsin ki, rəbbini, Qalıbdır ladə, illadə görün nə zikr edir sufi.
Sevibdir sin ilə zəri, qoyubdur vəsli-didari, Əgər doğrusini dersən olur xəĢm ilə nər sufi.
Özüni bilən ər sufi, həm oldur sufi ya safi, Desən rəva durur anə, gəl ey sahibnəzər sufi.
Xətai, mürĢidi pirlər ərini tutub ar etmə, Əgər arif isən anla, kərəm qıl olma xər sufi.
Qəzəldə "ladən", "illadən" keçib "özüni bilən ər sufi" mərhələsinə qədər yüksələn sufi, dastan qəhrəmanını www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
birləĢdirir və bir edir. Bu qəzəlin bədii məntiqində mürĢidi-kamil deyilən sufi Xətai dayanır. Bu cəhətlərinə görə, Xətai ürfani xalq folklorunun təkümülündə sələf və xələflərindən daha ardıcıl, daha monolit görünür. Bu mənada M.Qasımlı Ģairin qəzəllərindəki ürfani- mifoloji koloritə belə aydınlıq gətirir: "Vəhdəti-vücud fəlsəfəsindən gələn haqqa qovuĢma uğrundakı mənəvi- ruhani mübarizə Xətainin sufiyanə qəzəllərində öz qabarıq əksini tapır. ġair təsəvvüf aĢiqinin haqqa qovuĢmaq üçün dörd mərhələdən keçməsini vacib sayır. Bu mənada Ģair Xətai həm də dərviĢ Xətaidir". ġair xalq ədəbiyyatına bağlılığın fərqində olduğunu qəzəllərində qeyd etmiuĢ, bununla fəxarət duyduğunu belə dolayısı ilə qeyd etmiĢdir:
Bu Xətai Ģerinə eyb etmə, ey nakəs həsud, Cümlə üĢĢaq əhlinə həmdəm onun divanıdır!
Yaxud Nəzmi-əĢarın Xətai, hər biri dürdanədəndir, Söyləgil ta Ģahların guĢində olsun guĢivar.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Yaz dəftərinə sözləri nəzmü nizamdır.
Eləcə də Xətai, nəzmi-əĢarinə yüz min afərin gəlsin, Ki, aqillər xəyalindən deyil, divanələrdəndir!
Ey Xətai, afərin qılmaq gərək idrakına, Böylə tər sözləri məgər kim, Sədiyi-ġiraz edər?
Beytlərdəki müəllif fəxarətinin mənası aydındır. Özünə qədər təxminən altı əsr yol gəlmiĢ qəzəl sistemində dəyiĢiklik və yenilik cəhdləri böyük yaradıcılıq cəsarəti tələb edirdi. ġah Xətai bu cəsarəti xalq ədəbiyyatının bulağından su içmiĢ istedadında və təsəvvüf xalq ədəbiyyatının bədii folklor məntiqində tapa bildi. Bu xüsusiyyət bir tendensiya olaraq orta çağ anadilli Ģeirimizdə Nəsiminin də yaradıcılığında özünü büruzə vermiĢ, fars Ģeirinin adət-ənənələrinə Xətai kimi Nəsimi də tənədarlıq etmiĢdir. Xətai "Sədiyi-ġiraz" ifadəsi ilə əslində fars qəzəliyyatının anadilli Ģeirimizin müqabilində gücsüzlüyünü nəzərdə tuturdu. Nəsiminin aĢağıdakı
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|