Toplayıb tərtib edən: Zümrüd Mənsimova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Redaktor

17.

Ho vaxları havı bizim Qımır toylarında at çapmax olurdu. Halva bişiriydilər. Gətirib ortuya palaz salıydılar. Bir halva sinisini də qoyuydular. Bir yekə kişini də yatırıydılar. Kim bacarıf çiynindən ho yana aşıra bilsə halva sinisi honun oluydu. Aşıra bilməsə kim yatıfsa onunkıydı.

Sora böyük ağacın başında, soğanı fırığa keçirif bağ­lıyır­dılar. Honu vuruf salıydılar.

Sora oğlan toyu olanda məhlədə oğlanı bəy durqu­zuydular. Bütün xonçalar məhliyə düzülürdü. Oğlanın sağ­dışı, soldışı olurdu. Honun parçasın boynuna töküy­dü­lər. So­ra bəy papağını oğurruyurdular, ayaqqabısını oğurruyur­du­lar. Əvə­zində şirinnıx istiyirdilər. yanındakı yatsaydı, şirin­niyini alır­dılar. Bəyi oğurruyurdlar.

18. Gəlingətirmə

Havı bizim saxurlar yaşayan Suvagil kəndində vax­tıy­la həvlə bir adət olufdu: gəlini oğlan öyündən içəri gi­rən­də yüngülvari zarafat edaxmı diyif küt-küt oyununa baş­dıyır­lar. Küt-küt diyə-diyə cavanlar bir-birilərini yıxdırıy, sonda gə­lini yıxıylar, havı məqamda sakitdəşiylər. Havı daha çox oğlan adamları qız öyündən gələnlərə ediliy. Havı da oğlan öyünün üstünluyünü göstərmaxçün ediliy.

19.

Bizim ata-babalarımızın yaşadıxları Qalal kəndi ki var, haydı Əlibayramlı kəndinə köçüf yaşıyırlar. Holarda Dağıstan­dan köcüf gəliflər də nəvaxsa. Ho kəndlarda gəlin oğlan öyünə girəndə Küt-küt diyif birinci qoca arvatdar öydə donbalax aşar sora hamı bir-birinə Küt-küt diyə-diyə itələ­şər, gəlini də yı­xıylar.

20.

Bizim kəndə həm də gəlinin və bəyin yançıları oturuf xonçaların yanında keşıx çəkiylər. Kim ortalığa qoyulmuş bir sini halvanı belindən aşırıf yerə qoya bilirsə,ho halva həmin adama çatır. Otağın qapısından gəlinin yanına kimi qarğıdalı və yaxud fındıx qarzağı, çatax*, qırxmıx qırıntıları töküylər, gəlini görmağa gələn oğlan bacıları ayağını həmin qarzaxlara dey­mədən gəlinin yanınacan atdana bilsə, dimax ki, günün qali­bidir. Yox, atdana bilmədisə də cərimələnərdi.

21.

Qədim açıx toylarda ağsaqalların və cuvanların işti­rakıyla düzəngah quruluy. El-ovanın iyidləri arasında belə bir yarışma keçirilirdi. Ağsakkallar habu yarışmalara yaşıl çə­­mən­lıxda döşənmiş xalıların üzərində bardaş quruf otu­rarax müşa­hidə ediy və yarışçılara qiymət verərdilər. Böyüh fırığa^* soğan bağlayıf yekə bir qoz yaxud çinar ağacının ən hündür budax­larından birinə möhkəm bağlayar, hansı iyid hə­min soğanı tüfənglə vuruf yerə sala bilərdisə, dimax ki, günün qəhrəmanı da hodur. Ağsakkallar tərəfindən honu hədiyə gözdüyür. Hona bir sini halva verər və yaxud aşa qonax edərdilər. Havı danış­dığım adət Zaqatalanın Qımır, Bazar, Çobankol, Suvagil, Göz­barax və başqa kəndlərində də vaxtıyla havı cürə olufdu.

22.

Havı bizim Muğanlı kəndində digər kəndərdə olduğu kimi, qız toyunda oğlan evinin adamlarıyçün xüsusi yer ayrılıy, həy-həyrəmə stola qırmızı lent bağlanır. Oğlan öyü­nə söz verilənə kimi oğlan öyü ortaya çıxmıyı.

Oğlan öyünün adamları gəlini gətirmağa gidən vaxı qız öyünün qapıbasdısının nəmərini qız vəkiliniə veriylər.

Gəlini aparan vaxı yolu kəsiylər yekə daşlardan, kəndi­rnən. Bəyə şərt qoyuylar ya bizim birimizdən güləş­mə­­lisən, adınalayıx nəmər verməlisən, uduzsan, gəlini qoyuf getmə­lisən.

Havı biz tərəflərin toylarında bi vaxlar at yarışlarıda olaydı.
23.

Oğlan toyu günü Zaqatala toylarında təzə gə­linin ayağı ruzili olsun, düşəcəyi evə bol-bərə­kət aparsın deyə qaynana gəlinin başı üzərində çö­rək kəsiy. Havı adət Zaqatalanın Qımır və Ço­ban­kol, Bazar kəndlərində bir başqa cür nəzərə çar­pır. Qız ata öyündən çıxarkən qız anası və ya­xud böyux bibisi qızla oğlanın başı üstündə çörax bölüy, yarısını qıza veriy, özü ilə oğlan öyünə ruzi-bərəkat aparsın, yarısını da ata öyündə saxlıyırlar ki, qız öyünün bol- bərəkatının hamısını özüylə aparmasın. Balakəndə isə bütöv bir çörağın bir ucundan gəlin, digər ucundan isə qayınana tutuf dartır. Hansı tərəf daha çox çörax dilimi qo­par­sa, öydə honun sözünün keçəcağı güman ediliy. Adətən gəlinlər hörmət xatirinə daha az dilim kəsiylər.

24.

Zaqata­lada əvvəllər toylar üş gün çalınar, istər qız, istərsə də oğlan toyları açıx şəkildə keçiriliydi. Havı bizim Qımırda açıx toylarında qaş qaralanadək gələnlərə yimax-içmax hazrılıy, toya gələnlər oyuna dəvət olunay­dı­lar.Vax­tıyla havı bizim kəndə toya dəvət xüsusi olardı. Oğlan, həm də qız öyündən xüsusi atlar hazırlanar, oğlan öyündən olan atın boynuna ağ, qız öyündən olan atın boynuna isə qırmızı kəlağayı bağlıyar­dılar. Camahat bəzənmiş atların tamaşasına çıxardı. Oğlan yengəsiylə, oğlan vəkili hərdən də qız yengəsi qız vəkili, atdarın üstə camahatı toya çağırıy­dılar. Mal-qara, ovara*, kəlçə mülkənədən* gələn vaxı dəvət qutarardı. So­ram holara, yimax-içmax veriliy. Çalğıçılara oğ­lan öyündən xüsusi yımax payı qoyulardı.

25.

Oğlan toyunun əvvəlki günü çalğıçılar gəti­riləydi. Na­ğara, zurna olardı. Toyun səhərsi isə adətə görə holar “Səhər muğamı” çalar və honunla camahatı bir daha xəbərdar edəy­dilər.

26.

Adilə xalanın canıyçün, vaxtıyla elə toylar olardı. Oy­nuyan cavanlar ortalıxdan çıxmax istəməzdilər. Oğlan adam­ları qız öyinə gedər, qız paltarını giyin­məz­dən öncə bir sini düyü halvasını gəlinin başı üs­tündə doğ­rayıf hamıya payla­yardılar ki, şirinlıx olsun. Horada maraxlı olan hodu ki, oğ­lan adamları gələndə qız öyünin vəkili adətə görə darvazanı bağlıyardı. Yalnız oğlan vəki­lin­dən toyux, arax və yaxud pul aldıxdan soram qapını açardılar. Qız yengəsi öyün qapısını tutar, qızın sağdişi sandığın üstündə oturar, oğlan adamla­rından pul aldıx­dan soram sandığı götürmağa icazə verərdi. Havı adət bizim Azərbaycanlılar yaşaıyan Qımır, Bazar, Çobankol kəndlərində Muğanlı kəndində olduğu kimi, Zaqa­ta­­lanın zaxurlar yaşayan Suvagil, Gözbarax, avarlar yaşıyan Yuxarı Çardaxlar, Aşağı Çar­daxlar kəndlərində həv­lə­di.

27.

Havı bizim Carda isə həvlə bir adət varki, azərbay­canlı­­larda olduğu kimi avarlarda toylarında halvaya üstünlux veriylər. Azərbaycanlılarda olduğu kimi əvvəllər avarlarda 2-3 gün toy çalınardı,toyun 2-ci günü bəy sağdişləriylə oturur hona məxsus ayrılmış kürsüdə. Bütün qohum-qardaş, yaxınlar gə­linlə birgə gəlif oğlandan əvvəlcədən qızın sandı­ğında ata evindən gətirdığı halvanı alıy, bir-bir hamının ağzına veriy ki, şirilıx olsun, mehribanlıqx olsun. Sora da kim halvanın dadına baxardısa, gəlinə nəmər verərdi. Hamı yerli havaya oynuyardı. Həm də Carda əvvəllər gəlindən oğlan evinə gələn subay qızlar, oğlanlar olurdu ki, hərəsinin öz vəzifəsi oluydu, biri xonça, digəri samavar aparardı, biri ata baxan, düyəni tutan, və s.

Zaqatalanın dimax olar ki bütün kəntdərində oğul atası toy günü ya düyənin qulağını kəsər, qoyardı oğlanın adına. Yeni ailə quran gənclərə kömax etmax üçün. Heşnə olmuyanda bir xoruz da olsa verərdilər. Gəlin aparan günü qızın sağdaşı, gəlif oturuy qızın sandığının üstündə, oğlan vəkilindən pul almamış durmuyu. Sandıxda əvvəllər qızın əl işləri qoyulurdu. Soralar qız anası partdaxdı, ləpədi, qorğadı şirinçörax bişirif qoyardı. Gəlin aparanda cuvan qızdar, gəlinlər “Maral xanım” mahnısını oxuyardılar:
Maral xanım¹⁷

At gəlir aparmağa,

Ay Maral xanım.

Toz-torpax qoparmağa

Ay layli-lay-li lay.

Yığılsın qohum-qardaş,

Ay Maral xanım.

Gəlirlər aparmağa,

Ay layli-layli lay,

Ay Maral xanım,

Can li-lay-li-lay-li-lay.

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Ay Maral xanım,

Aynalı fayton gəlir,

Gəlini aparmağa.

Ay layli-layli li lo,

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Gözü yolda qalan var layli-lay-li-lay.

Bülbül mənəm, gül mənəm, Maral xanım.

Bülbül dili bilmənəm, ay layli-lay-li lay.

Dərdinin təsnəsiyəm, ay Maral xanım.

Söylüyərəm, gülmənəm ay lay-li-layli-lay.

Aslan bağı aşdım gəl maral xanım.

Hicran dağı keşdim gəl li-lay-li-lay-li lay.

Şimal boylu qardaşdan Maral xanım,

Vallah, dərdə düşdüm mən, gəl ay lay-lilay.

Sandıx üstə qalan var, ay Maral xanım,

Sözü-sözdən alan var layli-layli-lay

Gəlini vərin gedax, Ay Maral xanım,

Gözü yolda qalan var, Ay lay-li-lay-li-lay

Ay maral xanım, ay layli-layli lo.

Məhlədə atınız var, Maral xanım.

Sağ gözüm səni gözdər li-lay li-lay-li-lay

Eşqindən sevən yarın, ay Maral xanım,

Açılan gülə bənzər.

Ay lay-li-lay-li-lay.

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Qara at xalı neynər, ay Maral xanım,

Xalı butağı neynər,

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Sən təki yar olanlar, Maral xanım,

Malı-döyləti neynər, Maral xanım.

Ay-lay-li-lay-li-lay.

Siz gətirən kastymun, ay Maral xanım,

Düyməsi üzülüfdü,

Ay layli-lay-li-lay

Siz gətirən kəmərin, ay Maral xanım

Qubası üzülüfdü.

Ay lay-li-lay- li-lay.

Siz gətirirən duflinin, ay Maral xanım,

Davanı üzülüfdü,

Ay layli-lay-li-lay.

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Bu gələn aprel ayı, ay Maral xanım,

Yühlənir tütün tayı, ay li-lay-li-lay.

Tələsmiyin bacılar, ay Maral xanım.

Oluceh Hitler vayı,

Ay layli-layli-lay.

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülüm.

Bakılısan Bakılı, ay Maral xanım!

Paltar aldım tikili, ay Maral xanım.

Ay layli-layli-lay.

Ay qız sənin şəkilin,

Sevən yardan çəkilsin,

Ay layli-layli-lay.

Ay lilay-lilay balam,

Ay can lilay-lilay gülü

Havı mərhələdə oğlan tərəfdən böyuxlardan biri üzünü gəlinə tutuf diyərdi:

Toy başlanan üş gündü,

Ərə gəldiyin gündü.

Doslar varsa şad olsun.

Düşmənlərə düyündü.

Və yaxud:

Dam budu,

deyə budu,

Unut dedən evini

Sən düşən deyə budu.

Gəlmişıx sizin toya,

Baxmıyın bizim boya.

Çox şad oluf gəlmişıx,

Mübarək olsun toya.

Qımırdan qız almışıx,

Çaya limon salmışıx,

Qardaşımın toyudu

Arzumuza çatmışıx.

Oğlan evi:

Arışarıx gül-gül,

Barışarıx gül-gül.

Arşa tökən şərbət olsa

Biz içarıx gül-gül.

Qız evi:

Arışmarıx gül-gül

Barışmarıx gül-gül.

Arşa tökən şərbət olsa

Biz işmarıx gül-gül.
28.

Adətə görə havı bizim kəndə olduğu kimi ho biri kən­dərdə də oğlan öyündə bəyin anası gəlini lampanın ətrafında üş dəfə dolandırıy və bəylə gəlinin ağzına bal veriy ki, bal kimi şirin olsunlar. Səlmniz nenənin canı ölməsin mən havı yaşa çatmışam bütün kəndərdə toy görmüşəm hər yerdə həavı cürə ediylər. Ho zamanlar halallıx almax vardı böyux-kiçıxdan, mü­qəddəslərdən. Oğlan anası tanrıdan, mü­qəd­dəs övliyalardan xeyir-dua istəyərək belə diyərdi:

Talada yeddi oba,

Kənarı qızıl quba,

Şəhərdən qız alırıx,

Sultan Şeyxəmir baba.

Sən özün bizə yar ol,

Bu gənclərə kömax ol,

Gəl xeyir duanı ver,

Sultan Şeyxəmir baba.

Ho zaman çöldə ya bəy özü, yaxud da honun vəkili tü­fəng atıy ki, bəd qüvvələri mərasim yerindən uzaxlaş­dır­sın, şəri məhv etsinlər. Zaqatalanın Əliabad kəndində isə gəlin gətir­mağa gidən zaman oğlan vəkili tüfəng atmazsa qız öyü­nün adamları hoları içəri buraxmazdılar. Gəlin oğlan öyünə gələndə mütlax boşqaf sındırıf pis gözdəri qırmalıdı. Boş­qafın qırıntı­larını suvay qızlar götürüf axşam yatanda baş­darının altına qoyarlar ki, yuxuda gələcax qısmatdarını gör­sünlər. Diyilənlərə görə “gəlin gətirəndə honun ayağı altına qoyulmuş boşqaf sın­mazsa, tüfəng açılmazsa, lampa sönərsə, bədbəxtlik olardı”. Gəlini oğlan öyinə gətirəndə xoş gün görmüş ağbirçaxlardan biri gəlinin başına xüsusi tikilmiş al əlvan parçadan olan torvaya noğul-nabat düyü töküf gəlinin başına atardılar ki, şirinlıx, bollux olsun. Ho mərasim vaxtiylə Suvagil kəndində xüsusi olarax keçiriy. Suvay qızlar gəlinin arxasına düzələr al-əlvan parçanı kim tutsa dimax ərə getmax növbəsi honundu. Habu adət hindiki gül atma mərasimini əski forma­sı­dır. Havı bizim kəntdərdə Bazarda, Qımırda, Çovankolda oğlan anası qızın başına boşqafda təkcə, qelet*¹⁸, kanfet-noğul atıy. Gəlin bəy öyünə gələndən soram qızlar yığışıf şən nəğmələr diyir rəqs ediylər. Sora da bəyin anası bəylə gəlini lanpanın ətrafında 3 dəfə fırladıy ağızdarına bal veriy. Mən havı canımdan hər toya da çatmı­şam. Hər kəndə var havı adət. Havı bizim aşağı kənt­dər­də həvlə diyirlər:

Daram-daram toy gəlir,

Üş dənə fayton gəlir,

Gəlin çıxdı çardağa,

Gül qoyufdu bardağa,

Gəlinə söz diməyin,

Gidər deyər yarına.

Sora oğlanın bacısı qızların səsinə səs qatarax həvlə oxuyur­du:

Qımırdan qız almışıx,

Çaya limon salmışıx,

Qardaşımın toyudu

Arzumuza çatmışıx.

29. Bəy boynuna parça salma,

bəy durquzma mərasimi

Havı bizim Qımır, Çobankol, Bazar və aşağı kənd oğ­lan toyunda icra olunan maraxlı adətlər­dən biri də oğlanın boynuna kələğayı salmaxdı. Ağbirçax nənələr kələğayı sal­dıxca Allah babadan holara xoşbaxlıx istiyir­lər. Havı adətə çox vaxı el arasında, “parça saldı”, “bəy durquzdu” da diyir­lər. Bütün qo­hum qardaş, kənd əhli gəlif oğlanın və onun yançılarının boynuna parça salırlar, bəyə və onun əzizlərinə gözaydınlığı veriylər.

Bəy durunuf alındı,

Boyuna parça salındı.

Gəlin gələn axşamı,

Şənlik-süfrə salındı.

Bu dağlar aşdı getdi,

Dərələr qaşdı, getdi,

Muştulux bicilərə*,

Bəylər barışdı getdi.

30.

Havı bizim Yuxarı Çardaxlar kən­din­də toydan əvvəlki günü parçabiçdi olurdu. Hindi o adətlər azalıfdı. Qızların ya­nına tay-tuş qızlar yığılırdılar. Halay kimi xornan mahnı oxu­yurdular. Oğlan tərəfdən gətirirdilər parçaları bir-bir göstə­rirdilər. Həmin o günü qız tərəfin toy günü sayılırdı. Amma qız tərəfin toyu çalınmırdı ho vaxı. Oğlan tərəfin toyu çalınırdı. Soradan başlayardı qız tərəfin toyu çalınmağa. Səksanıncı illər­dən başdadı. Səksanıncı illərə kimi sakitcə keçirdi, xınayaxdı kimi bir şey olurdu. Sonrakı günü qız köçürdü, oğlan tərəfdə toy olurdu.

Oğlan tərəfdə də gəlin gətirməyə gedincə bəy du­rur­du. Oğlanın sağdışı, soldışı cərgəynən dururdular. Hansı stol­lardakı bəy oturasıydı, sağdış, soldış oturasıydı, balaca oğlan uşaqları orda cərgəynən oturar­dılar, əlində kabab gətirirdilər, o kabab­dan özdərinə nəmər götürməmiş hordan durmurdular. Oğlanın bacısı, ya yengəsi başında xonçaynan, xonçanın içində bərə­kət rəmzi olan tər halva, çörək, şirniyyat olardı. Başda bəyin bacısı fırlanırdı, arxa­sında da bəyin sağdışı, soldışı “Vağzalı” sədaları altında 3 dəfə dövrə eliyir­dilər. Cərgəynən dururdular. Ən birinci ata-anası, əmisi, bibisi, kişilər bir-bir gəlif pul qoyur­dular bəyin, sağdışın, soldışın civlərinə. Qadınlar isə ipək par­çalar, baş yaylıxları, şərflər, gülvəngilər bəyin boynuna və sağdış-soldışın boynuna salırdılar. Kim boy­nuna şərf salırdısa, elə bil ki, öz şadlığını biruzə verməkdən ötrü ortada oynu­yurdular. Zurna, nağara çalırdılar. 3 gün də toy olurdu. Əvvəlki günü qız tərəfdə toy olurdu, sonkı günü – gəlin gətirən günü oğlan tərəfdə toy olurdu. Üçüncü günü də üzaçdı olurdu. Üzaçdıda da çox qohum-qardaş iştirak eliyirdilər. Gəlin qohum-qardaşa şirin çay verirdi. Səhər gəlinin üzündən qaynata duvağı açır, qırağa qoyur, əlinə də xələt verir. Ata ölüfsə əmisi, ya böyük qardaş onu əvəz eliyir. Honnan sora gəlin həyətə çıxıy, gələn qonaxlara çay veriy. Qohum-qar­daşların içindən kim ho çayı içirsə, stəkanın içinə pul qoyur, gəlinə kömax eliyənnər pulu yığıf gəlinə veriylər. Hindi havı adət bizdə qorunuf saxlanıy. Honnan sora axşama kimi çalırdılar.Havırda bəyin oğur­lanması adəti qorunuy. Adətə görə, bəyin dosları vəkil­dən bəxşiş aldıxdan sora honu məclisə gətiriylər. Əgər uzaxdan qız alınırsa, gəlini gətirən vaxtı adət ediliy.
31.

Havı saxurların yaşa­dığı Gözbarax kəndi varha, mən ho kəndin gəliniyəm. Ho kəndə oğlan toyu günü sübh tezdən əmisi bəyi dəlləyə aparıy, honu hazırladıxdan soram çalğıyla mağara gətiriy. Bəy məclisə gələnə kimi, dosları honu ya özünü, ya da paltarını, ayakkabısını oğurluyur. Yalnız vəkil­dən bəxşiş aldıx­dan soram geri veriylər. Digər tərəfdən də bəy oturduğu stuldan duran kimi gözdə-qulaxda olan dosları bəyin yerində oturar, bəxşiş aldıxdan soram duruylar. Oğlan toyunda bütün Zaqa­talanın kəntdərində höcətləşmələr cox oluy. Kim-kimi yıxdı, kim-kimə qalib gəldi və s. Ay bala, hindi hardadı helə adətlər. (Restaran çıxandan ho gözəl adətlərimiz də sıradan çıxıy). Bir sini halvanı və yaxud ma­xa­ranı ortalığa qoyur, bəyin dosları isə hona keşih çəkiylər. Kimsə sinini oğurlaya, yaxud siniyə əl dəymədən ağzı ilə onu arxasından aşıra bilsə, halva hona çatıy.

Zaqata­lanın kəndərində əvvəllər toylar üş gün çalınar, istər qız, istərsə də oğlan toyları açıx havada keçiriliydi. Açıx toylarda qaş qaralanadək gələnlərə yimax-içmax veriy­lər, qonaxlar oyuna dəvət olunardılar.
32.

Oğlan toyunun səhərsi “üz aşdı” – “üzduvağı”* günü keçiri­lərdi. Qədimdə həmin gün münasibəti ilə çalğıçılar dəvət olunar, şənlix edərdilər. Havı bizim kənddə olduğu kimi, rayonun bəzi kəndlərində Aleybatda, Suvagildə, Mosulda, Çovankolda, Bazarda və başqa kəndlərdə də adətə görə gəlin üş-yeddi gün sübh tezdən duruf məhlə-bacanı süpürər, samavar qaynadar, gələn qonaxlara çay verərdi. Çay süfrəsinə gələn qohum-qardaş bölmənin içinə pul qoyar, gəlinə və honun ailəsinə göz aydınlığı veriylər. Əksər kəndlərdə isə (Qımır Bazar, Çobankol, Muxax) ərə gedən qıza üç gün ata evindən xörax aparıylar. Əvvəllər qız anası qırx gün sora qızını qonax çağırardı ki, düşdüyü ocağa öy­rəş­sin. Xeyli vax gəlin qaynataya görükmüyü^* hörmət əla­məti olarax.

33.

Zaqatalanın Car kəndində toyun 2-ci günü gəlinin üzü­nü qaynata açıf əlinə pul qoyur, habunu heş kəs görmə­məliydi. Gəlin bir neçə gün böyuxlara hörmət əlaməti olarax üzü örtülü gəziy.

34.

Havı bizim azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində üş gün oğlan toyundan sora qız öyündən oğlan öyünə gəlinə yimax aparılıy. Yimaxlarda də əksərən milli mətbəxi əks etdiriy. Yimax aparmax funksiyasını qız yengələri, qızın yaxın qohum­ları həyata keçiriy. Qızın düşduğu aylə böyux olanda hər gün iki qavda yimax gəliy.

35.

Havı adət bizim avarların yaşadığı Carda havı cürədi. Yalnız oğlan toyunun 3-cü günü yengələr tərəfindən yimax və şirinyyat aparılıy.

Car kəndində gəlin öz yengələriynən birgə güzgü, lanpa, samavarın ətrafında fırlanıy, bəydə öz sağdişləri ilə gəlinin arxasınca gediy, havı arada bəy gəlinin əlindəki yaylığı almağa çalışıy ki gələcəkdə üstünlük honda olsun. Zaqatala toylarında təzə gəlinin ayağı ruzili olsun, düşəcəyi övə bol-bərəkət aparsın diyə qaynana gəlinin başı üzərində çörax kəsiy. Havı adət Zaqatalanın Qımır, Çobankol, Bazar, Muxax kənd­lərində bir başqa cür nəzərə çarpıy. Qız ata öyündən çıxarkən qız anası və yaxud böyük bibisi qızla oğlanın başı üstündə çörax bölüy, yarısını qıza veriy özü ilə oğlan öyünə ruzi bərəkət aparsın, yarısını da ata öyündə saxlayırlar ki, qız öyü­nün bol-bərəkətinin hamısını özüylə aparmasın.

Vaxtıyla toylar iki, yaxud üş gün davam edərdi. Nəmər vermə adəti Zaqatalanın müxtəlif kəndlərində fərqli nəzərə çarpır. Avarların yaşadığı ərazilərdə (xüsusən Carda) belə bir adət var ki, toyun 2-ci günü bəy sağdiş­ləriylə ona məxsus ayrılmış kürsüdə oturur. Bütün qohum-qardaş, ya­xın­lar gəlinlə birgə gəlib oğlandan əvvəlcədən qızın san­dığında ata evindən gətirdiyi halvanı alıy, bir-bir hamının ağzına verir ki, şirinnik olsun, mehri­banlıq olsun. Sora da kim halvanın dadına baxardısa, gəlinə nəmər verər­di. Sora hamı yerli havaya oynayırdı. Halva ümümiy­yətlə, Zaqata­lanın həm toy, həm də yas mərasim­lərində geniş istifadə olunur. Məsələn, azərbaycan­lılar yaşayan kəndlərdə ölünün 40-da düyü halvası* paylanılır. Toylarda gəlin özüylə halva aparıy və s.

36.

Böyüxlarımız diyərdilər ki, Suvagildə vaxtıyla həvlə bir adət olufdu. Horda oğlan toyunun səhərsi bəy oz yan­çıları qonum-qonşu, 50-60 adamla nağara, zurna, danburla çala-oxu­ya böyük bacısıgildə qonax oluy. Öncə horda səhər yimağını yiyif-içdıxdan sora qayıdırdılar. Sora bəy çıxar­max mərasimi oluydu. Qonşudan gətiriydilər bəyi ata öyünə, yekə qavax stollarının üstü dolu xonçalar oluydu, bəyin şərəfinə qurulmuş ho xonçaları bəyin yaxınları qohumlar, qonşular gətirərdi.Öncə ata gəlif bəyin toyçün hazırlanmış papağının altına pul qoyurdu.Sora bütün kişilər pul veriy­dilər. Axırda da cərgəylə düzülmüş qadınlar bəyə xələt ve­riy­dilər.Qadın­larda xələt kimi parça veriydilər. Ho vaxdı qız öyündən böyux badyada zəhər aşı gəliydi ortalığa. Bəyin qavağında badyanın ağzı açılıydı. Diyiliydi ki, qiymət versin aşa. Bəylə bərabər sağdişlə soldişi nəmər veriydilər.Sora həmən aşdan oturanlara veriydilər. Axırda da bir cuvan əlin­də podnusla nəmər yığırdı.Ho pul, qız öyünə çatırdı.

37.

Havı bizim saxurlar yaşa­yan Mamrıx kəndində qız oturacağı kürsüyə öncə bəxti gətirmiş ağbirçax nünələrimizi otuzdururlar ki, tezə gəlin də uzunömürlü, bəxti gətirən ol­sun.

Gəlin oğlan öyünə gəldıxdan soram honun öz diliylə söylədığı nəğmələr var:

Hündür öydə gəzirəm,

Əldə limon əzirəm.

Ağır yerin qızıyam,

Ağır-ağır gəzirəm.

Dağdan yorğun gələndə,

Səhər tezdən duranda,

Çobankolu görəydim,

Gün dağlara vuranda.

Qızıl üzük qaşa mən,

Barmax çaldım daşa mən.

Uşax idim, bilmirdim,

Hindi düşdüm başa mən.

Sora da qonax getdixları öydə yiyif-içəndən soram cu­van qızlar söhbətə yığışardılar. Gecə səhəri kimi söhbət-söhbət dalından gələrdi. Kim yatardısa, kim çaşıf horda kir­pix qırpar­dısa, honu yatdığı yerdəcə döşağa tikərdilər. Bax, həvlə adətdər vardı.

Havı Salam-məlıx mahnısını Qaxlılar Tunqay məlıx kimi də oxuyurdular.

38. BEŞİYƏ SALMA

Bizdə uşağın 40-ı çıxası günü beşiyə salma ediylər. Bü­tün qohum-qardaşı, qonşuları qavaxkı gündən çağırıylar ki, ay flankəs, savaxları flankəsin uşağının beşiyə salmasıdır, gələr­siz. Beşiyə salma gününün savaxsı uşağı yaxşıca çimiz­diriylər, paklıyıylar, qoyuylar beşiyə. Hamı gələn hona hədiyə gətiriy. Havı məə nüvəmin beşiyə salmasına o qədər adam gəlmişdi ki, otağın biri paltarla dolmuşdu.

39. YAS MƏRASİMİ

Havı bizim kəntdərdə yas adətdəri əvvəllər fərqliydi. Soram imkana görə hər şey dəyişdi. Bizlərdə yas bir qayda olarax, 3,7, adnalar Qırx və 52-dən ibarətiydi.

Hindiki kimi təmtərax yoxuydu. 52-də qırx çıxannan sora diyillər rəhmətdiyin sümükləri bir-birinnən ayrılır. Bu­ğum buğum­nan ayrılır. Ho gecə 52 oxudullar. Mövlud eli­yirdilər. Basdıran günnən heyvan kəsilir, ehsan vərilir. 3 gün dalbadal. 4 adna, 7 gün. Şiələr 7 günü dalbadal vərillər. On­nan sora qutarır. Amma bizimki ara-ara yeddi gün olur. Sora 40 olur.

Mərhumun 52-də mövlud mərasimi* təşkil ediylər, ilahilər oxunur, şərbət paylanır. Camaat 40 gün sübh tezdən (yəni kişilər) qəvr üstə gediylər. Havı adətə el arasında “Qulfi çıxarmax”* da diyiliy. Ho vaxlar bütün kəndin kişiləri yığılıf qəvr üstə gidir­dilər. Müəyyən dualar edilif, zikir oxu­nuydu. İxlas surəsi oxunulur. Soram da mər­hu­mun öyünə gəlif ehsan çörəyini kəsiylər. Havı adət öy yiyəsinə əziyyət olmasın diyə soralar yığışılsa da ama hindi yenə də mərhumun yaxınları havı adəti qoruyuf saxlıyırlar. Qadınlar yalnız mərhumun 40-da gedə biliylər. Hona kimi getmax günahdı. Ölü utanar, – diyirlər. Ho günü bütün qohum-əqrava öyündə bişirdığı tosal çörəyindən, qiyacdan, şirin­çörəhdən gətirər, dua edər. Helə qavırsan­dıx­daca gətirilən şir­niy­yatlar paylanılardı. Ağıları ad­lar­da yasa gələn ana-bacılarımız aşıxlar kimi deyişirlər. Daha ağının, oxşamanın ardı-arası kəsilmir.

Nərdivanı götürün,

Dar küçədən ötürün.

Qərivin ölümünü

Anasına yetirin.

Otaxda yatan oğlum,

Yastığı kətan oğlum.

Bilseydim ölüm vardı,

Özüm gidəydim, oğlum.

Çox zaman yasdarda qarşı-qarşıya oturmuş qadınlar deyi­şirlər:

Ay bacılar, başlıyax,

Dərdimizi aşlayax.

Qürbətdə ayrı düşən

Qardaşlardan başlayax.

Çaya saldım qaşığı,

Dindirməyin aşığı.

Qardaşsız bacıların

Olmayır yaraşığı.

Ürəyim, ay ürəyim,

Bitir Allah, diləyim.

Həmişə geysin qara,

Düşmən, sənin diləyin.

Daş üstə quş otursun,

Quş-quşa tuş otursun,

Kim bizi istəməsə,

Yurda bayquş otursun.

Göydə uçan qazdımı,

Qənədləri sazdımı,

Yaman günə qalasan,

Fələk, dərdim azdımı.

Dağlarda, meşələrdə,

Şam yanır şüşələrdə.

Sən ho qızın dərdindən,

Qalmışdın küçələrdə.

Qızılgül oymamışam,

Baş yerə qoymamışam.

Sən məndən doyub gəzsən,

Mən səndən doymamışam.
Gedirəm, yol üstəyəm,

Sərçəyəm, kol üstəyəm.

Azrayıl, alma canım,

Cavanam, kol üstəyəm.

Gedirəm, yolum budur,

Dərd budur, zulum budur.

İstəməyən yar düşsə,

Əcalsız ölüm budur.

Gəmi gəldi, yan gəldi,

İçində bir can gəldi.

Vətən həsrəti çəkdim,

Gözlərimdən qan gəldi.

Yazı yaza bilmirəm,

Qara poza bilmirəm.

Vətən orda, mən burda,

Ayrı dözə bilmirəm.

Baxsız oldum mən özüm,

Balkona limon düzüm.

Eşqiylə sevən yarım,

Səndən necə əl üzüm.

Üt üstündə yumurta,

Ana, məni unutma.

Ana, məni unutsan,

Göz yaşımı qurutma.

Dağ-dağ oldu,

Yağ yandı dağ-dağ oldu.

Keçən gün yadıma düşdü.

Ürəyim dağ-dağ oldu.

Dağda nəvar,

El köçüf dağda nəvar,

Ay Məcnun xəyallı könlüm,

Leylisiz dağda nə var.

Yaralı qoydun məni,

Nar kimi oydun məni,

Nə gölgəndə yer verdin,

Nə bir günə qoydun məni.

Yaralıyam yanımdan,

Quşlar doyuf qanımdan.

Göydə mələklər yatmır,

Mənim ahu-zarımdan.

Əziziyəm, el ağlar,

Yağış yağar sel ağlar.

Mən öldüm qərif eldə,

Qəvir qazan bel ağlar.

Əzizim, yaram dəydi,

Təbib yox, yaram dəydi.

Dərddi qədrini dərddi bilər,

Dərdsiz nə bilər haram deydi.

Bu Mamrıxın yoldumu,

Hər tərəfi boldumu.

Getmə-getmə diyəndə,

Hindi yaxşı oldumu.

Gedirsiz uğur olsun,

Yollar dolu gül olsun.

Sora dimax olmaz,

Hindibet dinən olsun.

Ölürəm, üstümə gəl,

Yanıram, tüstümə gəl.

Şad günümdə gəlmədin,

Qavrımın üstünə gəl.

Mən gedirəm oyana,

Bu dünyadan doyana.

Bu dünya haram olsun,

Sevdiyin tək qoyana.

Gedirəm, yolum Şirək,

Şirəkdə qızıl dirək.

Qurvan olum, bacılar,

Sınıfdı cavan ürək.

Gedirəm, yol üstəyəm,

Bülbüləm, kol üstəyəm.

Əzrayıl, alma canım,

Nişanlı toy üstəyəm.

Dağlarda ilan olmaz,

Dərdimi bilən olmaz.

Ağlaram öz-özümə,

Göz yaşım silən olmaz.

Qardaşın adı yaşar,

Su gələr, Qanıx daşar.

Mən dərdimi söyləsəm,

Küllü qardaş ağlaşar.

Mən gedirəm yol eylə,

Yol üstündə gül eylə.

Səninlə yidıx çörax,

Ayrıldım, halal eylə.

Əzizim əsən yellər,

Zülfüqar kəsən yellər.

Sizə amanat olsun

Mən ayax basan yerlər.

Məni qardaş ağlasın,

Qursun bardaş ağlasın.

Qardaşım ağlıyanda,

Dağlar, daşlar ağlasın.

Beləmi yarı qalar,

Gözümdə sarı qalar,

Ömür gedər,gün gedər.

Qəlbim yaralı qalar.

Ağ köynəyim tikilir,

Hərdən əlim qurtarır.

Qardaş yada düşəndə,

Şirin dilim tutulur.

Yaralıyam yanımdan,

Quşlar doymaz canımdan.

Elə bezar olmuşam,

Mən bu cavan canımdan.

Yaralıyam yanımdan,

Quşlar doymaz canımdan.

Dünya belə pis gəldi,

Bezar oldum canımdan.

Bacılar bacısıyam,

Şirin can acısıyam.

Harda qərif bacı var,

Mən honun bacısıyam.

Alçalar, ay alçalar,

Yarpaxları göy çalar.

Qardaş itirən bacılar

Görən havaxt dincələr.

Laylay de, dolan, ölməz,

Hər rəngi solan ölməz.

Sonsuzluq yaman şeydir,

Balası olan ölməz.

Laylayım el başına,

Sancılsın tel başına.

Səni kim istəməsə,

Qalmasın il başına.

Mənim gül butam, oğlum,

Ətrinə batam, oğlum.

Bir istəyim varıydı,

Toyunu tutam, oğlum.

Ata yəhər bağladım,

Üstə kəmər bağladım.

Cavan yesir əsir düşdü,

Vay-vay deyə ağladım.

Ördək göl bərabəri,

Ceyran çöl bərabəri.

Haburda bir iyid ölüf,

Cəmi el bərabəri.

Təndiri sən oddadın,

Sən saldın, sən oddadın.

Ölən iyiddən betər,

Qəlbimi sən oddadın.

Ho tayda ağlaşarlar,

Saç-saça bağlaşarlar.

Bu viranə qəlbimdə,

Bayquşlar ulaşarlar.

Qardaş-qardaş, xan qardaş,

Qıyqacı baxan qardaş.

Dərdimə dərt bağladın,

Ay mənim şirin qardaş.

Ağlayan başdan ağlar,

Kirpihdən, qaşdan ağlar.

Bu iyidin anası,

Duruf o başdan ağlar.

Havırda yaralı çoxdu,

Könlü qaralı çoxdu.

Bostanı dolu döyüf,

Tağı yaralı çoxdu.

Əzizinəm bizə gəl,

Yel götür düzə gəl.

Sağlığımda gəlmədin,

Barı mən öləndə gəl.

Məni qardaş ağlasın,

Qursun bardaş ağlasın.

Qardaşım ağlayanda

Dağlar, daşlar ağlasın.

Mən aşıx bu dağıynan,

El getməz bu dağıynan.

Sənə yaxşı deməzlər,

Mən ölsəm bu dağıynan.

Qızılgül buta-buta,

Açıldı buta-buta.

Allahdan bir arzum var,

Qoyulax bir tabuta.

Mən aşıx yarı xaldı,

Gözümdə sarı qaldı.

Ömür getdi, gün getdi,

Qəlbim yaralı qaldı.

Çay daşı, çardax daşı,

Çayda qurdum bardaşı.

Ölsə də duşman ölsün,

Heş ölməsin qardaşım.

Çəpərəm qorxuz məni,

Yıxılsam durquz məni.

Hara qoyuf gediysən

Vətəndə yalqız məni.

Bakının böyrü ada,

Düşüfdü anam yada.

Qardaşım gün görmədi,

Bu yıxılmış dünyada.

Adam öləndə ho vaxlar kəfənin üstdən bir dəstə reyhan qoyardılar ki ölülərə pay olsun deyə. Reyanın iyi yaxşı oluy. Ölünü çimizdirmax üçün məhlədə bir yer düzəldiylər. Həmin yerdə 3 gün gecə lampa yandırıylar ki, ölünün ruhu şad ol­sun.

Ölünü götürən yerə daş qoyarlar, aparanda arxasınca atsınlar. Ölünün üstünə güzgü qoyarlar ki, ruhu insanlara zərər vermə­sin. Öydə olan bütün güzgüləri ağ örtuxla örtər­lər. Çünkü diyilir ki, ölünün yaxınları göz yaşı tökdüyü üçün ruh suyla aşıf-daşan sirat körpüsündən keçə bilmiyi. Həmin tökülən göz yaşlarından körpünün suyunu artırıy. Hona görə mənzil başına çata bilmiyən ruh qəzəflənif geri qayıdır. Açıx güzgü olarsa əksi hora oturur. Əgər həmin vaxtı açıx güz­güyə kimsə baxarsa, ruh ho adamı tutuy, – diyirlər.