50
ENERJ
И ƏKİNÇİLİYИ (Energetic farming) – enerji alınması
məqsədilə müəyyən kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi.
ENVAYRONMENTOLOGİYA (Environmentology) – ətraf
mühit, əsasən də, təbiət, onun keyfiyyəti və qorunması haqda
kompleks intizam. Termin təbiətin qorunması və ya insanları
əhatə edən mühitin qorunmasına uyğundur.
EREMOLOGİYA (Eremology) – yunanca “eremos”-səhra
sözündəndir, səhra və səhraşünaslığın öyrənilməsi haqda elmdir.
EROZİYA (Erosion) – dağ suxurlarının, torpağın və digər
törəmələrin tərkibinin və səthinin
бцтювлцйцнцн dəyişməsi, adə-
tən hissəciklərin bir yerdən başqa yerə
апарылмасы ilə müşayiət
olunur. Eroziya səbəbləri külək (külək eroziyası, deflyasiya
(bax)), su (su eroziyası), ətraf mühitin çirklənməsi (kimyəvi və
fiziki), bioloji agentlərin təsiridir (tapdalanma və s). səthi və xətti
eroziya, yan və d
иб eroziya, normal (təbii) və sürətlənmiş
(antropogen) eroziyalar vardir.
“ERSKAN” (Earthcan) – bax, “YERİN KÖÇÜRÜLMƏSİ”.
EVAPOTRANSPİRASİYA (Evapotranspiration) –transpira-
siya və buxarlanmaya olan ümumi rütubət sərfi. Onun ölçüləri
ekosistemlərin məhsuldarlığından asılı olaraq korreliyasiya edir:
транспирасийа олунан вя бухарланан рцтубятин цмуми сярфи
онларын бюйцклцйц иля екосистемин мящсулдарлыьы арасында
коррелйатив (уйьунлуг) асылылыг мювъуддур.
Ə
ƏRAZİNİN ГУРАГЛАШМАСЫ ( КСЕРОФИТЛЯШМЯСИ)
(Area xerotization) – meşəsizləşmə иля ялагядар quraqlığın
сцрятлянмяси, səth axınlarının эцълянмяси, qrunt sularının
səviyyəsinin aшaьы дцшмяси, температур режиминин вя атмосфера
чюкцнтцляринин щямин бюйцклцкдя олмасы иля ялагядар отлаг-
51
ларын тяняззцля уьрамасы. Аридляшмянин илкин формасы щесаб
олунур.
ƏRAZİNİN TƏSƏRRÜFAT MƏNİMSƏNİLMƏSİ DƏ-
RƏCƏSİ (SƏVİYYƏSİ) (Level of land economic development)
– bu əraziyə olan antropogen amillərin təsirinin ölçüsü. O, iqtisadi
tərəqqi (milli məhsulun ərazi vahidinə nisbətinin ölçüsü) və əhali
sıxlığının təsirlərinin məcmusu.
ƏTRAF MÜHİT (Environment) гейри цзви вя цзви sosial-
iqtisadi amil
ləriн daxil олдуьу insanların тясяррцфат fəaliyyətləri;
məskunlaşma mühiti və onların tarixi inkişafında sosial-iqtisadi
цнсцрляридир.
ƏTRAF MÜHİT FONDU (Environmental Fund) –
1.01.1973-cü ildə, BMT BA (2997 qətnaməsi) tərəfindən təsis
edilmiş könüllü fond. BMT çərçivəsi daxilində həyata keçirilən və
ümumi maraqları əks etdirən ətraf mühit sahəsində olan
proqramların reallaşması ilə əlaqədar bütöv və ya bir hissə xərcləri
maliyyələşdirилмясидир.
Fondun fəaliyyəti ortamüddətli planlaşdırma əsasında həyata
keçirilir. İŞ-nın təsdiq etdiyi proqrama uyğun olaraq Fondun
vəsaitləri bu xərclər kateqoriyalarını örtməlidir: a) Fond proqramı
üzrə maliyyələşən fəaliyyət; b) Fond proqramı ehtiyatları üzrə
maliyyələşən fəaliyyət; c) operativ xərclər və proqrama dayaq
olmaq üzrə xərclər. Fond İŞ-nın siyasətləri çərçivəsində və onun
rəhbərliyi ilə UNEP-in İcraedici direktorunun nəzarəti altındadır.
ƏTRAF MÜHİTИН
SƏRVƏTLƏRİ
(Environmental
resources) – bəşəriyyətə birbaşa olaraq təsir göstərən və onun
təsərrüfat fəaliyyətinin obyektləri olan bütün təbii mühit
ин
цнсцрляри.
ƏTRAF MÜHİTƏ TƏSİRİN PROQNOZU (Environmental
impact forecast) – insanların təbiətə birbaşa təsirləri və həmçinin
dolayı təsirlərinin nəticələrindən yaranan təbii mühitin dayanıqlı
52
dəyişikliklər
и haqda qabaqcadan верилян xəbərdarlıq. ƏMTP ətraf
mühitə ayrı-ayrı təsirlərin və bu təsirlərə olan ayrı-ayrı
reaksiyaların
birləşмəsidir.
ƏTRAF MÜHİTƏ NƏZARƏT (Environmental Control) --
su, hava, şüalar, bitki və heyvanlar aləmi və s. kimi tibbi-bioloji
və sosial-psixoloji vacib amillərə planlı müşahidə (ekoloji
monitorinqi
н prinsiplərinдян istifadə etmək yolu ilə).
ƏTRAF MÜHİTƏ TƏSİRLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİL-
MƏSİ (Environmental impact assessment) – ətraf mühitə,
insanların sağlamlığı və rifahına müxtəlif layihələr və tədbirlər
tərəfindən gözlənilən təsirlərin aşkarlanmasına və proqnozlaş-
dırılmasına istiqamətlənmiş fəaliyyət.
ƏTRAF MÜHİTİNИН BÖHRAN VƏZİYYƏTİ (Environ-
ment crisis) – dəyişikliklərin yol verilə bilən həddinə yaxınlaşan
parametrlər, vəziyyətlər, öz ardınca sistemin dayanıqlılığının
itməsinə və onun dağılmasına aparan keçid. Hüdud
астанасына
çatma
дыгда ətraf mühitdə щяйяъанланма, çirklənmə və anomal-
lıqla nəticələnə bilər.
ƏTRAF MÜHİTİN DAĞILMASI (Degradation of Environ-
ment) - ətraf mühiti insanların məskunlaşması və ya onun
sərvətlərindən istifadə üçün
yarарsız hala gətirən proseslər.
ƏTRAF MÜHİTİN DAYANIQLILIĞI (Environmental
stability) – müəyyənləşdirilmiş böhran ölçülərini aşmayan –
dəyişikliklərin yol verilə
н həddi– hüdüdda özünüqoruma və
özünütənzimləmə vasitələri.
ƏTRAF MÜHİTİN DEQRADASİYASI (Environmental
degradation) – təbii ehtiyatların və ya təbii şəraitlin itkis, məsələn
səhralaşma (bax), bataqlıqlaşma və s.
53
ƏTRAF MÜHİTİN DETERİOZASİYASI (Environment
deterioration) – ətraf mühitin və ya təbii sərvətlərin pisləşməsi,
məsələn, meşəsizləşmə (bax), otlaqların
тяняззцлц (baх), eroziya
və s.
ƏTRAF MÜHİTİN DƏYİŞDİRİLMƏSİNİN YOL
VERİLƏ
Н HƏDLƏRİ (Tolerable limits of environmental
changes) – ətraf mühitin dəyişilməsi həddləri, ətraf mühitin
vəziyyəti parametrlərinin minimal və maksimal böhran ölçüləri.
Bu parametrlər daxilində ətraf mühit dayanıqlı olur və dağılmır.
ƏTRAF MÜHİTİN DƏYİŞİLMƏSİ (GERİDÖNMƏZ)
(Environmental change (irrivesible)) – təbiəti bərpa sistemlərinin
gedişində müvazinətləşdirilə bilməyən ətraf mühiti yaradan
amillərdə və ya onların birləşməsində dəyişikliklər. ƏMD (G)
antropogen təsirlərin nəticəsində yarana bilər. Nümunə olaraq
səhralaşmanı göstərmək olar.
ƏTRAF MÜHİTİN QLOBAL MONİTORİNQİ SİSTEMİ
(ƏMQMS) (Global Environmental Monitoring System) – 1974-
cü ildə İnsanları əhatə edən mühit üzrə Stokholm Konf
ранsının
tövsiyyələrinə uyğun olaraq yaradılmışdır, ətraf mühit üzrə BMT
Proqramının (UNEP) bir hissəsidir. ƏMQMS-in əsas vəzifəsi –
təbiətdə baş verəcək və insanların səhhətinə və sağlamlığına
birbaşa və ya dolayı yolla zərər gətirə biləcək təbii və ya
antropogen dəyişikliklər haqda qabaqcadan xəbərdarlıq etməkdir.
Məqsədləri: insanların sağlamlığına təhlükə haqqında genişlənmiş
xəbərdarlıq sistemlərinin təşkili; atmosferin qlobal çirklənməsi və
onun iqlimə təsirinin qiymətləndirilməsi; bioloji sistemlərin
çirklənmələrin keyfiyyəti və paylanmasının qiymətləndirilməsi;
kənd təsərrüfatı və torpaqdan istifadə fəaliyyətləri nəticəsində
yaranan böhranlı problemlərin qiymətləndirilməsi; yerüstü eko-
sistemlərin ətraf mühitə təsirinə reaksiyalarının qiymətləndiril-
məsi; okeanın çirklənməsi və onun dəniz ekosistemlərinə təsirinin
qiymətləndirilməsi; təbii fəlakətlərin beynəlxalq səviyyədə
xəbərdarlığının təkmilləşdirilmiş sistemlərinin yaradılması.
ƏMQMS Qlobal ətraf mühitin müşahidəsi sisteminin
Dostları ilə paylaş: |