40
DƏMYƏ (QURU) ƏKİNÇİLİЙИ (Dry farming, Rainfed
agriculture) –рцтубятин çatışmaмаzlığı şəraitində torpaqларdan
istifadə sistemi və onların əkinçiliк цчцн illik paylanmasıнын
əlverişsizliyi. Торпагларын хцсуси технолоэийа ясасында беъярил-
мяси йолу иля рцтубят чатышмамазлыьы арадан галдырылыр вя
беляликля биткилярин гураглыьа давамлылыьы йцксялир.
DEFLYASİYA (Deflation) – dağ suxurlarının və torpağın
küləyin
təsiri
иля dağılması və соврулмасы.
DEZERTİFİKASİYA
(Desertifikation) – antropogen
amillər
ин тясири тясири иля zəifлядилмиш ekosistemlərin səmərəsiz is-
tismarı nəticəsində
йаранан torpaq deqradasiyası, bax Səhra-
laşma.
DEZERTİZASİYA (Desertization) –
iqlimin və ekoloji
dəyişikliйин təsiri altında uzun müddət ərzində səhraların təbii
йолла yaranma prosesi. Insanларын тясяррцфат fəaliyyətinin təsiri
nəticəsində torpaqların səhraya çevrilməsinin
дюнмямязлийинин
тяйин edilmя dərəcəsi zaman етибары иля intervalı 25-50 il щесаб
олунур (Le Ueru, 1994). “Səhralaşma”
termininin синоними
Çindən başqa geniş
тятбигини тапмамышдыр.
DUZ QABIQLARI (Salt crust) – asan həll
olунan duzların
çöküntü süxurlarının
вя torpaqларын səthində sıx вя бцтюв щалда
топланмасы. Daha quraq континентал səhra şəraitlərində йерин
сятщиня yaxın qrunt sularınын галхан ъяряйаны щесабына kapilyar
məhlulların
ын buxarlanması ilə yaranır.
DÜNYA SƏHRALAŞMASI XƏRİTƏSİ (Desertification
Map of the World) -
БМТ-нин Конфрансы цчцн 1977-ci ildə
FAO, UNESKO, WMO tərəfindən səhralaşmaya qarşı
mübarizə
мягсяди иля 1:25 млн miqyasında hazırlanmışdır.
Aridli
к indeksləriнин вя bioiqlim zonalarıнын nəzərə alınmaсы
ясасында səhralaşma təhlükəsi dərəcələrinin dolayı йолла
qiymətləndirilməsi yolu ilə tərtib edilmişdir.
41
(bax) «Аrid ərazilərin
торпагларынын йайылмасынын dünya
xəritəsi» (bax), « FAO-UNESKO-nun 1:5 mln m
игйасы 1979-cu ил
тарихли dünya торпаг xəritəsi» Şmitхuzenin 1976-cı il тарихли
insanларын təsirinin intensivliyi (инсан və heyvanların sıxlığı
üzrə) нязяря алынмагла дцнйа битки хяритяси.
Xəritədə səhralaşma proseslərinə məruz qalmış ərazilərin фон
етибары иля 3 дяряъяси göstərilmişdir: orta, шиддятли və çox
шиддятли, bioiqlim zonaları (ekstraarid, arid, yarım
arid вя йарым
щумид) ися штрихлямя цсулу иля веrilmişdir. Бu proseslərin ümumi
сяъиййяси иndekslərlə göstərilmişdir
(
учурумлу, соврулан
гумлар, серирляр, гаммадалар; alluvial və
башга чюкцнтц
səthlərинdə deflyasiya və eroziya; torpaqların təkrar şorlaşması və
şoraкятляшмяси – sebхляр,дузлу сящра, такырлар, playaлар, дузлаг-
лар, şorлашмыш bataqlıqлар, alluvial
və абразийалы düzənlik-
lər).Bundan башга, səhralaşma prosesini yaradan əsas səbəblər–
insanların və texniki vasitələrin və həmçinin heyvanların təsiri.
Arid zona üçün
йцк щядди щяр км
2
-я 7 nəfяр адам və ya щяр
ща-йа 5 heyvan, yarımarid зона цчцн ися щяр км
2
-я – 20 nəfяр
адам və ya щяр 1 ha-ya 1 heyvan. (şəkил 8).
“1972-1992-ci İLLƏRDƏ DÜNYADA ƏTRAF MÜHİTİN
VƏZİYYƏTİ. MÜHÜM PROBLEMLƏRİN İKİ ONİLLİYİ”
(The World Environment 1972-1992. Two Decard of Challenge) –
UNEP-in İcraedici direktorunun redaksiyası altında üzərində
dünyanın 50-dən artıq aparıcı alimlərinin işlədiyi 800
səhifədən
artıq UNEP məruzəsi. Ətraf mühitin vəziyyətinin daha dəqiq
qiymətləndirilməsidir. Məruzənin əsas nəticəsi
ондан ибарят
олмушдур ки, ətraf mühitin qorunması üzrə bir sıra nailiyyətlərin
əldə edilməsinə baxmayaraq,
onun ümumi vəziyyətinin
pisləşm
ишдир və onun dağılma prosesi sürətlənməкдя давам едир.
Məruzə Ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT Konfransı üçün
buraxılmışdır (Rio-de-Janeyro, 1992).
42
E
EHTİYATLARIN QLOBAL MƏLUMAT BAZASI
(GRID) (Global Resources Information Database, GRİD) – ayrı-
ayrı əsas qlobal ekoloji problemlər üzrə coğrafi əlaqələndirilmiş
qiymətlərin kəsilməz seriyasının hazırlanması üçün analitik əsasın
təmin edilməsi məqsədilə 1985-ci ildə Qlobal ətraf mühitin
monitorinq sistemi (QƏMMS) (bax) çərçivəsində yaradılmışdır.
Bu, torpaqdan istifadə qaydalarının milli və regional planlaşdırıl-
masında ekoloji məlumatların coğrafi əlaqələndirmə proqramları-
nın nəzərə alınmasına, onların idarə edilməsinə və ətraf mühitin
vəziyyəti haqqında məlumatları sadələşdirilmiş formada
milli və
beynəlxalq istehlakçıların geniş dairəsinə təqdim edilməsinə
imkan yaradır. “GRİD Xəbərləri”ni (GDİD News) nəşr edir.
EKOFOBİYA (Ecophobia) – ekoloji pozulmalar “xəstəliyi”.
EKOİNKİŞAF (Ecodevelopment) – 1. Ekoloji бахымдан
etibarlı inkişaf prosesi. 2. Insanların maraqları daxilində ətraf
mühitin müsbət idarə edilməsi prosesi. 3. Insanların maraqları
daxilində ətraf mühitin səmərəli dəyişilməsi prosesi.
EKOLOGİYA (Ecology) – yunanca “ocios” ev ,“logos” elm
демякdir, yəni canlı aləmin éåðëè ãèäàëàíìà øÿðàèòè ùàããûíäà
elmdir; “canlı orqanizmlərin âàðëûüû èëÿ îíëàðûí ãèäàëàíäûüû
ìöùèòëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè þéðÿíÿí åëìäèð; ùåéâàíëàð àëÿìè âÿ
áèòêè îðãàíèçìëÿðè èëÿ ìöùèò àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð
ùàããûíäà åëìäèð. Hal-hazırda “ekologiya” ìÿâùóìó geniş
ìÿíàäà èôàäÿ oluíìàãëà öyrənilən istənilən obyektin îíó ÿùàòÿ
åäÿí ətraf möhitëə mönasibətini bildirir.
EKOLOJİ AUDİT
(Ecological auditing) – ekoloji
ekspertizanın (bax) əsaslandırılmasının layihədən əvvəl və sonra
hər bir mərhələдя yoxlanması
вя qiymətləndirilməsi.