Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
40 
DƏMYƏ (QURU) ƏKİNÇİLİЙИ    (Dry farming, Rainfed 
agriculture) –рцтубятин çatışmaмаzlığı şəraitində torpaqларdan 
istifadə sistemi və onların  əkinçiliк  цчцн illik paylanmasıнын 
əlverişsizliyi.  Торпагларын  хцсуси  технолоэийа  ясасында  беъярил-
мяси  йолу  иля  рцтубят  чатышмамазлыьы  арадан  галдырылыр  вя 
беляликля биткилярин гураглыьа давамлылыьы йцксялир. 
 
DEFLYASİYA  (Deflation) – dağ suxurlarının və torpağın 
küləyin təsiri 
иля dağılması və соврулмасы.
 
 
DEZERTİFİKASİYA 
(Desertifikation) – antropogen 
amillər
ин тясири тясири иля zəifлядилмиш ekosistemlərin səmərəsiz is-
tismarı  nəticəsində 
йаранан  torpaq deqradasiyası, bax Səhra-
laşma. 
 
DEZERTİZASİYA  (Desertization) – iqlimin və ekoloji 
dəyişikliйин  təsiri altında uzun müddət  ərzində  səhraların təbii 
йолла  yaranma prosesi. Insanларын  тясяррцфат    fəaliyyətinin təsiri 
nəticəsində torpaqların səhraya çevrilməsinin 
дюнмямязлийинин 
тяйин  edilmя  dərəcəsi zaman етибары  иля intervalı 25-50 il щесаб 
олунур (Le Ueru, 1994). “Səhralaşma” termininin синоними 
Çindən başqa geniş 
тятбигини тапмамышдыр. 
 
DUZ QABIQLARI (Salt crust) – asan həll 
olунan duzların 
çöküntü süxurlarının 
вя  torpaqларын  səthində  sıx  вя  бцтюв  щалда 
топланмасы. Daha quraq континентал  səhra  şəraitlərində  йерин 
сятщиня  yaxın qrunt sularınын галхан ъяряйаны щесабына  kapilyar 
məhlulların
ын buxarlanması ilə yaranır.  
 
DÜNYA SƏHRALAŞMASI XƏRİTƏSİ  (Desertification 
Map of the World) -  
БМТ-нин  Конфрансы  цчцн  1977-ci ildə 
FAO, UNESKO, WMO tərəfindən  səhralaşmaya qarşı 
mübarizə 
мягсяди  иля 1:25 млн  miqyasında hazırlanmışdır. 
Aridli
к indeksləriнин  вя bioiqlim zonalarıнын  nəzərə alınmaсы 
ясасында  səhralaşma təhlükəsi dərəcələrinin dolayı  йолла 
qiymətləndirilməsi yolu ilə tərtib edilmişdir.  

---

 
41 
(bax) «Аrid  ərazilərin 
торпагларынын  йайылмасынын dünya 
xəritəsi» (bax),  « FAO-UNESKO-nun 1:5 mln m
игйасы 1979-cu ил 
тарихли  dünya  торпаг  xəritəsi»  Şmitхuzenin 1976-cı il тарихли 
insanларын  təsirinin intensivliyi (инсан  və heyvanların sıxlığı 
üzrə) нязяря алынмагла дцнйа битки хяритяси. 
Xəritədə  səhralaşma proseslərinə  məruz qalmış  ərazilərin  фон 
етибары  иля  3  дяряъяси  göstərilmişdir: orta, шиддятли  və çox 
шиддятли, bioiqlim zonaları (ekstraarid, arid, yarım arid вя  йарым 
щумид) ися штрихлямя цсулу иля веrilmişdir. Бu proseslərin ümumi 
сяъиййяси  иndekslərlə  göstərilmişdir
 
( 
учурумлу,  соврулан
 
гумлар,  серирляр,  гаммадалар;  alluvial və
 
башга  чюкцнтц 
səthlərинdə deflyasiya və eroziya; torpaqların təkrar şorlaşması və 
şoraкятляшмяси – sebхляр,дузлу сящра, такырлар, playaлар, дузлаг-
лар,  şorлашмыш bataqlıqлар, alluvial və  абразийалы    düzənlik-
lər).Bundan  башга,  səhralaşma prosesini yaradan əsas səbəblər– 
insanların və texniki vasitələrin və  həmçinin heyvanların təsiri.
 
Arid zona üçün 
йцк щядди  щяр км
2
-я  7 nəfяр адам və ya щяр 
ща-йа 5  heyvan, yarımarid зона цчцн ися щяр км
2
-я – 20 nəfяр 
адам və ya щяр 1 ha-ya 1 heyvan. (şəkил 8). 
 
“1972-1992-ci  İLLƏRDƏ DÜNYADA ƏTRAF MÜHİTİN 
VƏZİYYƏTİ. MÜHÜM PROBLEMLƏRİN  İKİ ONİLLİYİ” 
(The World Environment 1972-1992. Two Decard of Challenge) – 
UNEP-in  İcraedici direktorunun redaksiyası altında üzərində 
dünyanın 50-dən artıq aparıcı alimlərinin işlədiyi 800 səhifədən 
artıq UNEP məruzəsi.  Ətraf mühitin vəziyyətinin daha dəqiq  
qiymətləndirilməsidir. Məruzənin  əsas nəticəsi 
ондан  ибарят 
олмушдур ки, ətraf mühitin qorunması üzrə bir sıra nailiyyətlərin 
əldə edilməsinə baxmayaraq, onun ümumi vəziyyətinin 
pisləşm
ишдир və onun dağılma prosesi sürətlənməкдя давам едир.   
Məruzə Ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT  Konfransı üçün 
buraxılmışdır (Rio-de-Janeyro, 1992). 
 
 
 
 

---

 
42 
E 
 
EHTİYATLARIN QLOBAL MƏLUMAT BAZASI 
(GRID)  (Global Resources Information Database, GRİD) – ayrı-
ayrı  əsas qlobal ekoloji problemlər üzrə coğrafi  əlaqələndirilmiş 
qiymətlərin kəsilməz seriyasının hazırlanması üçün analitik əsasın 
təmin edilməsi məqsədilə 1985-ci ildə Qlobal ətraf mühitin 
monitorinq sistemi (QƏMMS) (bax) çərçivəsində yaradılmışdır. 
Bu, torpaqdan istifadə qaydalarının milli və regional planlaşdırıl-
masında ekoloji məlumatların coğrafi əlaqələndirmə proqramları-
nın nəzərə alınmasına, onların idarə edilməsinə  və  ətraf mühitin 
vəziyyəti haqqında məlumatları sadələşdirilmiş formada milli və 
beynəlxalq istehlakçıların geniş dairəsinə  təqdim edilməsinə 
imkan yaradır. “GRİD Xəbərləri”ni (GDİD News) nəşr edir. 
 
EKOFOBİYA (Ecophobia) – ekoloji pozulmalar “xəstəliyi”.  
 
EKOİNKİŞAF  (Ecodevelopment) – 1. Ekoloji бахымдан 
etibarlı inkişaf prosesi. 2. Insanların maraqları daxilində  ətraf 
mühitin müsbət idarə edilməsi prosesi. 3. Insanların maraqları 
daxilində ətraf mühitin səmərəli dəyişilməsi prosesi.  
 
EKOLOGİYA  (Ecology) – yunanca “ocios” ev ,“logos” elm 
демякdir, yəni canlı aləmin  éåðëè ãèäàëàíìà øÿðàèòè ùàããûíäà 
elmdir; “canlı orqanizmlərin âàðëûüû èëÿ îíëàðûí ãèäàëàíäûüû 
ìöùèòëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè þéðÿíÿí åëìäèð; ùåéâàíëàð àëÿìè âÿ 
áèòêè îðãàíèçìëÿðè èëÿ ìöùèò àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð 
ùàããûíäà åëìäèð. Hal-hazırda “ekologiya” ìÿâùóìó  geniş 
ìÿíàäà èôàäÿ oluíìàãëà öyrənilən istənilən obyektin îíó ÿùàòÿ 
åäÿí ətraf möhitëə mönasibətini bildirir.  
 
EKOLOJİ AUDİT 
(Ecological auditing) – ekoloji 
ekspertizanın (bax) əsaslandırılmasının layihədən  əvvəl və sonra 
hər bir mərhələдя yoxlanması 
вя qiymətləndirilməsi. 
 

---