Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

3-jadval
M arketing evolyutsiyasi ilm sifatida1
Yillar
Nazariy asoslari
Uslublari
Qo’Ilash sohasi
1900-1950
Tovar haqida o‘rganish, 
taqsimlash va moMjal 
olish, sotish va eksport 
nazariyasi
Kuzatish, xaridni va 
sotishni tahlil qilish, 
ehtimollami hisoblash, 
iste'mol panel i
Ommaviy tovar 
ishlab chiqarish, 
qishloq xo'jaligi 
tarmog‘i
1960
Sotish haqida o‘rganish, 
tovarga, sotish hajmiga 
mo‘ljal olish, dis- 
tribyuterlik nazariyasi
Motivlar tahlili, 
faoliyatni tadqiq qilish, 
modellashtirish
Iste’mol vositalari 
iste’molchilari
1970
Qaror qabul qilish va 
xulq-atvoming ilmiy 
asoslari
Faktoring, diskriminant 
tahlil, matematik 
uslublar, marketing 
modellari
Ishlab chiqarish 
vositalari va 
iste’mol vositalari 
iste’molchilari
1980-1990
Holatli tahlil, menejment 
funksiyasi sifatida 
marketing haqida 
o'rganish, raqobatni tahlil 
nazariyasi, ekologiya 
asoslar, strategik 
marketing
Pozitsiyalashtirish, 
klaster tahlil, 
iste’molchilar 
tipologiyasi, ekspertiza, 
sabab-oqibat tahlili
Iste’mol 
vositalari, ishlab 
chiqarish 
vositalari, xizmat 
sohasi, foyda 
ko’rmaydigan 
tashkilotlar 
iste’molchilari
1990 yildan 
shu 
davrgacha
Tadbirkorlik quroli va 
fimksiyasi sifati 
marketing haqida 
o‘rganish, bozor 
tarmoqlari nazariyasi, 
kommunikatsiya va 
o*zaro ta’sir nazariyasi, 
ijtimoiy va ekologik 
samaraga mo4ljal olish
Pozitsiyalashtirish, 
klaster tahlil, 
iste’molchilar 
tipologiyasi, 
raqobatchilar va 
iste’molchilami xulq- 
arvori modellari, 
benchmarketing, o’yin 
nazariyasi
Ishlab chiqarish 
vositalari, iste’mol 
vositalari, xizmat 
sohasi, foyda 
ko’rmaydigan 
tashkilotlar, davlat 
tad-birkorligi 
sohasidagi 
iste’molchilar
Moliya, bank, savdo, keyinchalik sanoatda marketingni faol qo’llanish 
jarayoni, o’tish davri iqtisodiyotining xususiyatlari bo’lib hisoblanadi.
1
Багиев Г.Л., Тарасевич B.M., Анн X. Маркетинг. Учебник. - М.: «Экономика»,
2001.

---

Marketing evolyutsiyasi marketing kontseptsiyasini, shaklini va elementlarini 
o’zgarishi bilan kuzatiladi.
1.4. Marketing elementlari tarkibi va marketing—miks
tushunchasi
Marketing tizimida qo’yilgan maqsadga erishish uchun xaridorlar va 
boshqa subyektlarga ta’sir etish uchun marketing vositalari, ya’ni marketing 
usullari yigindisi, uslublari zarurdir. Shunday vositalardan marketing-miks, 
marketing kompleksi bo’lib hisoblanadi. Bulami marketing nazariyasiga 
1964 yilda birinchi bo’lib Garvard Neyl biznes maktabi professori Neyl 
Borden kiritgan. Marketologlar tayyorlash tizimida marketing kompleksi 4 
“P” deb nomlanib, Makkarti tomonidan 1960 yilda bu model taklif etilgan. 
Ushbu modelda marketingning to’rtta asosiy elementlari ajratib ko’rsatilgan: 
tovar (product), narx (price), sotish (place), reklama-siljitish (promotion).
Marketing faoliyatida ehtiyoj va muhtojlikni ayiiboshlash orqali qondirish 
jamyonida albatta inson ishtirok etadi.
Shuning uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan marketing elementlari tarkibiga 
5 “P” ham kiritilib, u kishilar (people) ekanligi alohida takidlab o’tilgandir.
Marketing-miks elementlari quyidagi 2-chizmada ko’rsatilgan.
1968 yilda F.Kotler marketing-miks elementlari tarkibiga pablik-rileyshnz 
(public relations) va siyosatni (politics) qo’shib, oldingi 4 “P” ni 
6
“P” ga 
kengaytirib ko’rsatdi.
4“P” modelini qo’llanishini cheklanganligiga qaramasdan, marketing 
nazariyasini shakllanishi va amaliyotini rivojlanishida katta rol o’ynaydi.
Marketing-miks (marketing majmuasi) -marketing tuzilishi; marketing 
tizimining tarkibiy qismlari, elementlari; marketing tarkib topuvchi 
jarayonlar, marketing xarajatlari tuzilishi, marketing retsepti, tovar yoki 
xizmatlami ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetkazib berish chora- 
tadbirlarining majmuaviy dasturidir.
Marketing-miks keng qo’llanadigan shaklda to’rtta marketing submiksini 
o ’z ichiga oladi. Bular quyidagilar: tovar miksi, shartnoma miksi, 
kommunikativ miks, taqsimot miksi.
Tovar miksi tovar siyosatini shakllantiradi, tovar bilan bog’liq bo’lgan 
chora-tadbirlami o’z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar: dizayn, uni bezatilishi, 
mahsulot sifati, o’rovi, xaridorlarga xizmat ko’rsatish, kafolat xizmati 
siyosati, tovar diversifikatsiyasi, assortiment siyosati va hokazolar.
Shartnoma siyosati tovami oldi-sotdi akti shartlari kelishuvini va bitim 
ko’rinishida ularni rasmiylashtirishni amalga oshiradi. Bunday chora-

---

2-chizm a. M a rketin g tizim idagi besh asosiy narsa1.
tadbirlariga: narh siyosati, ustama va chegirma tizimi, tovar yetkazib berish 
va uni to’lov shartlari, shuningdek kredit siyosati kiradi.
Taqsimot siyosati tovami ishlab chiqarish joyidan iste’molchiga yetkazib 
berishni amalga oshiradi. Bu siyosat sotish kanalini asoslash va tahlil qilish, 
marketing-logistika, savdo siyosati, sotish vositalari siyosati, ishlab 
chiqarish kuchlarini joylashtirish siyosati, iste’molchilar va bozorlami 
joylashuvi siyosati, yetkazib berish siyosati, tayyor mahsulotlarni 
omborlarga joylashtirish siyosati va boshqalami o’z ichiga oladi.
Kommunikativ siyosatni vazifasi xaridor ehtiyojini qondirish va foyda 
olish maqsadida talabni shakllantirish va tovar hamda xizmatni siljitish 
bo’yicha muqobil va samarali faoliyatni ta’minlash uchun marketing tizimini 
barcha obyektlarini korxona — mahsulot tayyorlovchilar bilan o ’zaro 
harakatini tashkil etishdan iboratdir.