TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2022/ 5 - SON
335
Аллаберганов Х.А. - заместитель декана факультета Естественных наук
Чирчикского государственного педагогического института
Аннотация
.
В статье рассматривается
одно из новых понятий в
географическом образовании - экосфера, ее структура и природные факторы.
Ключевые слова:
экосфера, пространственная структура, обмен
веществ, биота, географический регион, географическая зона.
ECOSPHERE AND ITS NATURAL FACTORS
Allaberganov H.A. - deputy dean of the faculty of Natural sciences of the
Chirchik state pedagogical institute
Annotation.
The article deals with one of the new concepts in geographical
education - the ecosphere, its structure and natural factors.
Key words:
ecosphere,
spatial structure, metabolism, biota, geographical
region, geographical zone.
Ekosfera – g‗oyat murakkab tabiiy tizim bo‗lib, uning bir necha modellari
farqlanadi. Ekosferani bir-biridan fizikaviy
va kimyoviy xossalari bilan
farqlanadigan, biroq o‗zaro kirishimli Yer sferalari (qobiqlari) to‗plami sifatida
tasavvur etish mumkin. Boshqacha aytganda, Yer ekosferasini o‗ziga xos energetik
rejim va moddalar almashinuviga ega bo‗lgan, to‗g‗ri va teskari aloqalar bilan o‗zaro
bog‗langan, juda ko‗p tarkibiy qismli yaxlit global geoekotizim
sifatida tasavvur
qilish mumkin [1].
Ekosferani tabiiy-hududiy majmualar yoki landshaftlar to‗plami sifatida ham
qarab chiqish mumkin. Yuqorida ta‘kidlangan qarashlarga muvofiq, Yer
ekosferasining turli xil modellari farqlanishi, ularning har biri o‗z afzalliklari va
kamchiliklariga ega bo‗lishi mumkin.
Yer sayyorasi moddalar zichligiga bog‗liq holda
qatlamli tuzilishga ega
bo‗lib, bir necha geosferalardan tarkib topgan. Litosferaning yuqori, atmosferaning
quyi qismi, gidrosfera va biosfera o‗zaro ta‘sirlashadigan, bir-biriga kirishadigan
makon, ya‘ni ekosfera murakkab tuzilmaga ega bo‗lib, uning tarkibida ba‘zida
kriosfera (muz qatlami yoki qobig‗i), pedosfera (tuproq qatlami yoki qobig‗i) ajratib
ko‗rsatiladi. Shu sababli geoekologik hodisalar (jarayonlar)
va muammolar haqida
gap ketganda yaxlit Yer sayyorasi emas, balki ekosfera nazarda tutiladi.
Demak, ekosfera - atmosferaning eng quyi bir necha o‗n kilometrini,
litosferaning eng ustki bir necha yuz metrini,
shuningdek gidrosfera, pedosfera va
biosferani to‗liq o‗z ichiga qamrab oladi. Ekosferaga bir butunlik, modda va energiya
