Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya kafedrasi kimyoviy mikrobiologiya fani bo
Yüklə 1,27 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu : Infeksiya haqida ta’limot. Patogenlik va virulentlik. O‘rganish usullari. Reja
- 1 Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha
- 2.Infeksion kasalliklarning qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar ning xarakteristikasi
- 3. Infeksion kasalliklarning yukish yullari
- Infeksiya manbaidan soglom odamga
- Mavzu: Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi. Infeksion va uniug turlari.Yuqumli kasalliklarni davrlari.microbiologik tekshirish usul va bosqichlari
Nazorat savollari
Adabiyotlar 1.Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 2.Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., “Meditsina” nashriyoti. 1979. 3.Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 4.Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina» 1980. 5.Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po mikrobiologii. M., 1981. 6.Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 7.Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo «Meditsina». 1984. 8.Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987.
1 Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha Mikroorganizm bilan xujayin organizmi urtasidagi murakkab 5aro ta’sir jarayonini «infeksiya» termini bilan belgilanadi. Bu — mikroorganizm bilan patogen mikroblar uzaro ta’sirining x,ar k;anday shaklini uz ichiga oladigan biologik xrdisadir. Organizmning normal fiziologik funksiyal_arini izdan chikaradigan infeksion jarayon infeksion kasallik shaklida namoyon b^lishi mumkin. Bunday kasallikning klinik manzarasi muayyan kuzgatuvchi keltirib chikaradigan kasalliklar uchun xarakterli buladi. Vaboning klinik manzarasi chin chechak kasalligidan, brutsellyozning klinik manzarasi tulyaremiyadan, toshmali tifning klinik manzarasi k;orin tifidan boshkacha buladi. Infeksion kasallik ba’zan engal, atipik yoki turli kasalliklarga }sshab ketadigan, bilinmas formalarda namoyon buladi. Infeksion jarayon kasallikning kuzga kurinib turadigan klinik belgilarini bermasligi xam mumkin. Infeksiyaning yashirin formalari deb ana shunga aytiladi. Va, nixoyat, kasallik kuzgatuvchisining xujayin organizmiga kirishi kasallikning klinik belgilarini keltirib chik;armasdan, tashuvchanlik (difteriya bilan meningitda bakteriya tashuvchanlik, vaboda vibrion tashuvchanlik va x- k.) xolatiga olib keladi. Odam organizmi bilan mikroblar urtasida muayyan uzaro munosabatlar buladiki, bularni mutualizm, kommensalizm va parazitizm deb ta’riflash mumkin. Mutualizm (latincha mutuus — ^zaro degan suzdan olingan)—ikkita organizmning bir-biriga foyda keltirib birga yashashidir. Masalan, usimliklar orasida — suv utlar bilan lishayniklarni xosil kiluvchi zamburuglarning, tuganak bakteriyalari bilan dukkakli ^simliklarning birga yashashi. Odam ichagida birga yashaydigan foydali mikroorganizmlar vitamin V gruppasi sintezida ishtirok etuvchi ichak tayokchalari va ichakdagi chirituvchi- mikrofloraning antagonisti bulmish sut achituvchi bakteriyalardir. Kommensalizm (fransuzcha commensal — xamtovok degan suzdan olingan) — birga yashovchi organizmlar bir-biriga ziyon etkazmaydigan uzaro munosabatlardir. Masalan, odatda odam terisi va shillik pardalarida, shuningdek organizm bushlikdarida yashaydigan patogenmas stafilokokklar, turli tayokchalar, aktinomitsetlar singari mikroorganizmlar. Parazitizm (yunoncha parasitos —tekintomok, tekinxo‘r degan sozdan olingan) bir turdagi organizmning bosh^a organizm xisobiga oziqslanib, unga ziyon-zax,mat etkazadigan uzaro munosabatlarini bildiradi. Parazit mikroblar odam va xayvonlarda uchraydigan infeksion kasalliklar kuzgatuvchilarining katta gruppasini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning parazitlik xususiyatlari, aftidan, tirik organizmda yashashga uzok moslashib borish natijasida vujudga kelgan. Tabiiy tanlanish natijasida mikroorganizmlar ularni saprofit ajdodlaridan ajratib turadigan yangidan-yangi belgilarni kasb etgan. Tirik organizm parazit mikrob uchun doimiy makon, tabiiy yashash muxiti bulib kolgan. Mana shu muxit ta’siri ostida mikroblarning ba’zilari xujayinning xujayralari va tukimalaridagi xar xil komponentlardan ozik muxiti tarikasida foydalanishga imkon beradigan yangi ferment sistemalariga ega bulib kolgan. Bopщa mikroorganizmlar, masalan, viruslar uz ferment sistemalarini batamom yukotib kuygan. Ularning xayot faoliyati va kupayishi uzi moslashib, adaptatsiyalanib kolgan organizm xujayralariga boshidan-oyok boglik. Xar bir parazit mikrob evolyusiya jarayonida yukori darajali organizmlarning bir yoki bir necha turida yashashga moslashib kolgan. Parazit mikroblarning ba’zilari, masalan, kizamik virusi, dizenteriya 1/ kugatuvchilari, vabr vibrioni, tif salmonyollalari fakat odam organizmida parazitlik kilishga moslashgan. Boshka xillari odam organizmida xam, xayvon organizmida xam yashashi mumkin: toun kuzgatuvchisi, brutsellalar, sil mikobakteriyalari shular jumlasidandir. Uchinchi xillari —^ tovuk vabosi, chuchka saramasi kuzgatuvchilari fakat xayvonlar organizmida yashashga moslashib olgan. Odam va xayvonlarda kasallik keltirib chikaradigan mikroorganizmlar patogen mikroorganizmlar deb atalsa (yunoncha pathos — dard, alam, genos — tugilish, paydo bulish degan suzlardan olingan), ularning kasallik keltirib chikarish xususiyati patogenlik deb ataladi. YAna odamning terisi, shillik pardalari va organizmidagi bushliklarida yashovchi shartli patogen mikroorganizmlar gruppasi xam bor. Bular muayyan sharoitlarda, organizmning karshiligi susayib kolgan (charchash, yolchib ovkatlanmaslik, ogir ish, xronik kasalliklar, temperatura rejimining buzilishi natijasida) t'jdirdagina kasalliklarga sabab bulishi mumkin. Ba’zi saprofitlar xam patogen bulib kola oladi. Masalan, botulizm kuzgatuvchisi tashki muxitda saprofit bulib yashaydi. Bu mikrob ozik-ovkat maxsulotlariga, xususan konservalarga tushib kolsa, kupayib, shu kadar zaxarli toksin chikara boshlaydiki, uning arzimas mikdori xam juda kattik zaxarlanishga sabab buladi. Infeksion kasallikni keltirib chikaradigan mikroorganizmlar patogenlik. virulentlik. spetsifiklik va organotroplik xossalariga egadir. Patogenlik yoki kasallik paydo kilish xususiyati infeksion kasalliklar kuzgatuvchilarining turiga xos belgisi b^lib, nasldan naslga utnb boradi. YUkorida aytib zshshganidek, patogenlik fakat ma’lum mikroorganizm va xujayini urtasidagi jteapo munosabatlarni xarakter l aydi. Masalan, kizamik virusi yoki vabo vibrioni odam uchun patogen va xayvonlar uchun patogen emas. Koramol touni (ulati) kuzgatuvchisi odam uchun patogen emas. Patogenlik tushunchasi parazitarlik tushunchasiga Karaganda ancha keng. YUkorida kursatib utilganidek, saprofit mikroblar kayot faoliyatining maxsulotlari, toksinlari (botulizm, kokshol, gazli gangrena kuzgatuvchilari) odam organizmiga tushib kolsa, parazitlik kilib yashamaydigan saprofit mikroblar patogen bulib kolishi mumkin. Patogen mikroblarning eng xarakterli belgisi ularning spetsifikligi, ya’ni xar bir patogen mikrob organizmga tushib, unda kupayganida ma’lum bir infeksion kasallikni keltirib chikarish xususiyatidir. Kasallik fakat shu kuzgatuvchi xususidagina organizmning ximoya xossaparini uziga xos, ya’ni spetsifik tarzda kaytadan uzgartirish bilan birga davom etadi. Patogen mikroblar spetsifiklikka ega bulibgina kolmay, balki organotroplikka xam egadir. Kupchilik mikroorganizmlar — kasallik Kuzgatuvchilari uchun ma’lum organ va tukimalarni k^prok shikastlantirish xususiyati xarakterlidir. Masalan, ichak mikroblari: vabo vibrioni, dizenteriya bakteriyalari, tif salmonellalara ichak shillik pardasini, bezgak parazita jigar xujayralari va eritrotsitlarni, gripp virusi nafas yullarining shillik pardalarini, chechak virusi teri va shillik pardalar epiteliysini shikastlantiradi. Turli mikroblarning patogenligi keng doirada uzgarib turishi mumkin. Bir turga mansub mikroblarning ayrim shtammlari kasallik keltirib chikarishi jixatidan xar xil darajadagi kuchga ega bulishi mumkin. Mikrobning xar xil darajadagi patogenligi virudentlik deb ataladigan buldi. Patogen mikroblar turli shtammlarining virulentligi moyil "xayvonlarning ulimiga sabab bula oladigan eng kam mikdor mikrob xujayralari yoki zaxarli maxsulotlariga karab belgilanadi. YUksak darajadagi patogenlikka ega bulgan virulent mikroblar atigi bir nechta xujayra mikdorida sezgir xayvonga yuborilganida uning ulimiga sabab bula oladi. Kam virulent mikroorganizmlardan necha yuz millionlab xujayrasi xayvonlarga yuborilgandagina, ular usha xayvonlarning ulimiga sabab buladi. Mikroblarning xayvonni ulimga olib boradigan mikdori uldiradigan minimal yoki minimal detal doza: dosis letalis minima (LDm) deb ataladi. 2.Infeksion kasalliklarning qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar ning xarakteristikasi Patogen mikroblarning organizmga kira olish xususiyati yoki invazionligi biriktiruvchi tukimani emira oladigan yoki xar xil xujayralarning pustlarini parchalay oladigan fermentlar iщlab chikarishiga boglik..Kupginapatogen mikroblardagialuronatyuщotshshyoki biriktiruvchi tukima asosini tashkil etuvchi mukopolisaxaridni parchalay oladigan gialuronidaza fyormyonti topylgan. Bu — mikroblarning organizmga tez tarkalishiga yordam beradi. Gazli gangrena kUzgatuvchilari kon va turli organ xujayralariniig pardalarini emiradigan letsitinaza fermentini ishlab chikaradiki, bu mikrob yukkan xayvonlarning tez xalok bulishiga olib keladi. Stafilokokklar bilan streptokokklar leykotsitlarni emiruvchi leykotsidinlarni emiruvchi gemolizinlarni ishlab chikara oladi. Gemolitik streptokokkning ba’zi shtammlari kon laxtasidagi fibrinni erita oladigan fibrinolizin fermentini ishlab chikaradiki, bu xam bakteriyalarning organizmga tarkalib ketishini engillashtiradi. Patogen stafilokokklar koagulaza fermentiga egadir, bu ferment kon plazmasining ivib kolishiga olib keladi. YAlliglanish uchogi atrofida ivib kolgan plazmadan xosil buladigan barer, ya’ni tusik stafilokokklar fagotsitoziga karshilik kursatadi, deb xisoblanadi. Patogen mikroblarda antimikrob zardoblar ta’sirini neytrallay oladigan agressinlar xamda mikroblarning fagotsitlarda yutilishiga tuskinlik kiladigan antifaginlar singari aloxida moddalar xam topylgan. Toksinlar yoki zaxarlar deb ataladigan moddalar xujayin organizmida kattagina uzgarishlarni keltirib chikaradi. 1884 yili Leffler difteriya kuzgatuvchilari konga kuch l i zaxar—turli ichki or1anlarni shikastlaydigan toksin ishlab chikaradi, degan fikrni birinchi bulib aytdi. Difteriya kuzgatuvchilarining ^zi esa organizmga kaysi joydan kirgan b^lsa, usha joyda, masalan, bodom bezlarida tura beradi. 1888 yili Ru va Iersen difteriya tayokchasi toksinini ajratib olishdi. 1890 yili Bering bilan Kitazato kokdyul kuzgatuvchisida toksin bulishini, 1896 yili esa Ermingem botulizm kuzgatuvchisida toksin bulishini topdi. Toksinlar kashf etilib, tasvirlab berilganidan keyin ularni zur berib urganishga kirishildi va utgan asrning oxirlarida ularga karshi ta’sir kursatadigan ziddi-zaxarlar — spetsifik antitoksik zardoblarni olish mumkin buldi va bular davolash uchun ishlatib kurildi. X,ozirgi vaktda bakteriyalarning ekzotoksinlari va endotoksinlari tavofut kilinadi, bular ximiyaviy tarkibi va bopщa xossalari jixatidan bir-biridan fark kiladi. Ekzotoksinlar — mikroblar organizmda yashar turgan chogida xam, ozik; muxitlarida ustirilganida xam tashki muxitga ular tomonidan ajratib chikariladigan oksillardir. Grammusbat mikroblar: difteriya, kokshol, botulizm va gazli gangrena kuzgatuvchilari juda kuchli ekzotoksinlar ishlab chikaradi. Ekzotoksinlar yukori temperatura ta’sirida parchalanib ketadi, ular termolabildir. Formalin ta’siri bilan xam ularning zaxarli xususiyatini susaytirish mumkin, formalin ta’siri natijasida ekzotoksinlar zaxarligini yukotib kuyadiyu, lekin organizmga yuborilganida ziddi-zaxarlar — antitelolar ishlab chikarishga olib boradigan xususiyatini sakdab koladi. Ana shunday preggaratlar anatoksinlar deb ataladigan buldi. Anatoksinlar soglom odamlarni infeksion kasalliklarga berilmaydigan kilib kUyish uchun profilaktika maksadida ishlatiladi. Ekzotoksinlarning xarakterli xususiyati ma’lum organ va tukimalarni tanlab-tanlab nshkastlantirishga kodir bulishidir, masalan, kokshol toksini orka miyaning xarakatlayatiruvchi nenchronlarini shikastlantirsa, botulizm tayokchasining toksini xarakatlantiruvchi nervlarning oxiriga ta’sir kursatadi. Difteriya toksini yurak muskuli va buyrak usti bezlarini shikastlantiradi. Turli toksinlarning tanlab-tanlab ta’sir kursatishi kasallikning xar bir kuzgatuvchi uchun xarakterli bulgan muayyan klinik manzara bilan utishiga olib keladi. YUkorida tasvirlab utilgan leykotsidinlar, gemolizinlar, toun mikrobi toksini, kuydirgi batsillalarining detal toksini ekzotoksinlardir. Bular infeksion jarayonning avj olib borishida axamiyatga ega buladi, lekin ularning axamiyati grammusbat mikroblar — kokshol, difteriya, botulizm kuzgatuvchilari toksinlariga Karaganda kamrokdir. Endotoksinlar bakteriyalar tanasi bilan maxkam boglangan bulib, organizmda mikrob xujayrasi emirilganida yoki mikrob xujayralari maxsus usullar bilan ishlanganida ajralib chikadi. Endotoksinlar dastlab 1933 yili Buaven va Mesrob'yan tomonidan grammanfiy bakteriyalardan ajratib olingan. Ularning ximiyaviy tarkibi murakkab. Ular glyusid-lipid-protein komplekslaridan iboratdir. Endotoksinlar termostabil, ya’ni issikka chidamli buladi, neytral muxitda avtoklavlash xam ularni parchalamaydi. Endotoksinlarning organizmga kursatadigan ta’siri uziga xos, spetsifik tomoni bilan ajralib turmaydi. Endotoksin kanday mikrobdan olinganiga karamasdan, shu toksin ta’sirida vujudga keladigan klinik manzara bir xil buladi va isitma chikishi xamda umumiy axvolning ogir bulishi bilan xarakterlanadi. Endotoksinlar xayvonlarga venasidan yuborilganida isitma chikarib, leykopeniyaga, tomir xarakatlantiruvchi xar xil-xodisalar va ulimga sabab buladi. Korin tifi, dizenteriya, vabo, kuk-yutal kuzgatuvchilarining endotoksinlari xammadan kura kuprok urganilgan. Kuzgatuvchi makroorganizmga utganida infeksion jarayon boshlanadi, uning vujudga kelishida makroorganizmning axvoli va birinchi galda uning kasallikka beriluvchanligi (moyilligi) kapa axamiyatga egadir. 3. Infeksion kasalliklarning yukish yullari Infeksiya m a n b a i tirik organizmdir, tkrik organizmda kasallik Kuzgatuvchisi uzining xayot faoliyati va kupayishi uchun xammadan kura kulay sharoitlarni topadi va shu erdan tashki muxitga chikib turadi. Infeksiya manbai sifatida kasal odamlar bilan xayvonlar xdmmadan kura katta axamiyatga ega buladi, bular kasallik juda avj olgan paytda bir talay kuzgatuvchilarni tapщariga chikarib turadi. Infeksiyaning latent, yashirin formalari bilan ogrigan bemorlar, shuningdek bakteriya tashuvchilar xam infeksiya manbai xisoblanadi. Bunday xolatlar kasallikning klinik belgilari bilan birga davom etmaydigan bulgani uchun infeksiyaning latent formalari bilan ogrigan kishilar yoki bakteriya tashuvchilar vrachga borishmaydi va juda uzok vaktgacha patogen mikroblarni tapщariga chikarib yurib, atrofdagilarga yuktiradilar. Kasallik kuzgatuvchilari bemorning axlati va siydigi, balgami bilan, yutalish va aksirish vaktida sulak xamda tomok va burundan chikadigan shilimshik tomchilari bilan, shuningdek yiring, zararlangan tirnok va soch tangachalari bilan birga chikishi mumkin. Ana shularning xammasi tashki muxitdagi turli-tuman ob’ektlarga: suv, tuprok, ozik-ovkat, xavo va bemor atrofidagi narsalarga kuzgatuvchilar yukib kolishiga olib keladi. Kasallik kuzgatuvchisi tashki muxitdagi ana shu ob’ektlar orkali bemordan soglom odamga utadi, shuning uchun xam ular yukish omillari deb ataladi. Infeksiya manbaiga karab antroponoz, antropozoonoz va zoonoz infeksiyalar tafovut kilinadi.
Zoonoz infeksiyalar fakat xayvonlarni kasallantiradi. Zoonozlarning kuzgatuvchilari odam organizmiga tushsa xam, odamda kasallik keltirib chikarmaydi. Birok «zoonozlar» terminidan kupincha antropozoonoz infeksiyalarni atash uchun foydalaniladi. Infeksiya manbaidan soglom odamga kasallik kuzgatuvchisi utadigan ma’lum yullar bor: ichak (fekal- oral yuli), xavo-tomchi yuli, transmissiv va kontakt yul shular jumlasidandir. Infeksiya utishining ichak yulida kasallik kuzgatuvchisi axlat va siydik bilan tashki muxitga tushib, suv, ozik-ovkat, ruzgor buyumlari, odamning kullarini ifloslantiradi. Bunda kUzgatuvchi ogiz orkali kirganda kasallik yukadi. YUkish omillarining axamiyati turli ichak infeksiyalarida bir xilda emas. CHuionchi, korii tifi kasalliklarining paydo bulishida suv, sut va boshka ozik-ovkat masalliklari kuprok axamiyatga egadir. Dizenteriyada kasallik iflos kullardan va axlat tegib kolgan meva xamda sabzavotlardan yukadi. Infeksiya utishining shu yuli ichak infeksiyalari — korin tifi, paratiflar, vabo, dizenteriya uchun xarakterlidir. Infeksiyaning xavo-tomchi y^li bilan utishida kasallik kuzgatuvchisi yutapish, aksirish vaktida bal gam va sulak tomchilari bilan birga tashki muxitga tushadi. Odam mana shu kuzgatuvchilar bilan ifloslangan xavoni nafasiga oladigan bulsa, unta kasallik yukib koladi. Xavo-tomchi infeksiyalari (kukyutal, kizamik, gripp, chechak, pnevmoniya, meningit va boshkalar) uchun yukori nafas yullarining shikastlanishi xarakterlidir. Infeksiyalarning transmissiv yul bilan utishida kasallik kuzratuvchisi tur li xasharotlar orkali kasal odamdan soglom kishi ga yukadi. Bu shunga boglikki, kasallik kuzgatuvchisi bemorning konida buladi va tashki muxitga chikmaydi. Bunday kasalliklar kon infeksiyalari deb nom olgan. Kon infeksiyalarini yuktiradigan xasharotlar ikki gruppaga bulinadi: spetsifik yoki biologik yuktiruvchilar; nospetsifik yoki mexanik yuktiruvchilar. Kasallik kuzratuvchisi kaysi xasharotlarning organizmida muayyan kupayish siklini utkazadigan bulsa, usha xasharotlar biologik yuktiruvchilar xisoblanadi: chivinda bezgak parazitaning jinsiy kupayish sikli, bitning ichak epiteliysida rikketsiyalarning kupayish sikli $oadi. Kasallik kuzgatuvchisi k^pincha yuktiruvchisining organizmida uning butun umri davomida saklanib koladi. Kon infeksiyalarini mexanik yuktiruvchilari avval kasal xayvonlarni, sungra soglom xayvonlarni tishlar ekan, kasallik kuzgatuvchisini xartumchasida kon tomchklari bilan birga yuktiradi. CHunonchi, tezgizak pashsha kuydirgi va tulyaremiya mikroblarini sanchuvchi apparata — xartumchasi bilan sof mexanik tarzda yuktiradi. Talaygina infeksion kasalliklar: toshmali xamda kaytalama tiflar va boshka rikketsiozlar — bitlar va kanalar orkali, toun — burgalar orkali, ensefalit — chivin va kanalar orkali, bezgak — chivinlar orkali, leyshmaniozlar — iskaptopar chivinlar — flebotomus orkali transmissiv yul bilan yukadi. Ichak infeksiyalarida mexanik yuktiruvchilar kattagina rol uynaydi. Pashshalar uz oyoklari va tanasiga yopishib kolgan axlat bulakchalari bilan birga ichak infeksiyalari kuzgatuvchilarini tur l i masalliklar va ovkatga yuktiradi. Patogen mikroblar tayyor ozik-ovkatlarda kupayishi mumkin, shu ozik- ovkatlar iste’mol kilinganida kasallik paydo buladi. Infeksiyaning kontakt yul bilan utishida kuzgatuvchining bevosita va bilvosita yukishi fark kilinadi. Patogen mikroblarning tashki muxit ishtirokisiz utishida bevosita kontakt tanosil kasalliklari (zaxm va suzak) da xammadan kura xarakterlidir. Kuturish va sodoku (kalamush tishlashidan paydo b^ladigan kasallik) da xam kuzgatuvchi odamga tugridan-t^gri xayvonning tishlashi orkali utadi. Boshka kasalliklarda (kutir, kal, brutsellyozda) bevosita kontakt y^li- bilan kasallik yukishi nixoyatda kamdan-kam kurinadi. Ba’zan kon kuyishda kasallik bevosita kontakt yuli bilan yukadi (bezgak, Botkin kasalligi). Bilvosita kontakt infeksiyaning tarkalishida etakchi ax,amiyatga egadir. Un da jonsiz yuktiruvchi omillar (xavo, suv, ozik-ovkat maxsulotlari, tup-rok» ruzgor va ishlab chikarishda tutiladigan xilma-xil buyumlar) xamda tirik yuktiruvchilar ishtirok etishi mumkin. SHu munosabat bilan bilvosita kontakt infeksiyaning tomchi, chang, ozik-ovkat bilan va boshka yullar bilan tarkalishini uz ichiga oladi. Infeksiya manbalari, infeksion kasalliklarning tarkalish yullari va usullarini urganish epidemiologiya predmeta xisoblanadi va profilaktika chora-tadbirlarini tugri amalga oshirish xamda infeksion kasalliklarga karshi kurashish uchun asos bulib xizmat kiladi. Infeksion kasalliklarning kelib chiщshga va tarkalib borishi uchta omilning uzaro ta’siri va bekamu kustligiga: infeksiya manbalari, yukish mexanizmlari va beriluvchan axolining borligiga borlikdir. Bu — uz navbatida odamlarning turmush sharoitlariga, ya’ni tabiiy va ijtimoiy omillarga boglik buladi. Nazorat savollari
Adabiyotlar
Mavzu: Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi. Infeksion va uniug turlari.Yuqumli kasalliklarni davrlari.microbiologik tekshirish usul va bosqichlari Ma’ruzadan maqsad: Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi xaqida tushuncha beriladi. Ma’ruza rejasi: 1.Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi xususiyatlari; 2.Kimyo terapiyasining axamiyati; 3.Kimyoviy preparatlarning ta’sir mexanizmi; 4.Kasallikni oldini olishda kimyo terapiyasining axamiyati
Iklim sharoitlarining infeksiyalarga beriluvchanlikka ta’siri amyoba dizenteriyasi singari kasalliklarda namoyon buladi, odatda issik iklim sharoitlarida shu kasallik uchrab turadi; shimolda odamlar skarlatina va difteriya bilan janubdagiga Karaganda kuprok ogriydi. Ionlashtiruvchi radiatsiya, ultrabinafsha nurlar, turli ximiyaviy moddalar xam infeksion kasalliklarning paydo bulishi va utishiga ta’sir kursatadi. Odam organizmiga mikrob tushganidan keyin bir necha davrlardan tarkib topadigan infeksion jarayon boshlanadi. Inkubatsion davr patogen mikrob tushgan paytdan boshlab kasallikning dastlabki klinik belgilari paydo bulguncha utadigan vaktni uz ichiga oladi. Bu davr turli infeksiyalarda turlicha muddat davom etadi. Ba’zi infeksiyalarda (ovkatdan zaxarlanish xollarida) bu davr bir necha soat, boshka infeksiyalar (kuturish, moxov) da bir necha kun yoki oy davom etishi mumkin. Kupgina infeksiyalar uchun inkubatsion davr muddati ancha doimiy buladi va minimal muddatdan kiska bulishi mumkin emas. Kupchilik infeksiyalarda mikroorganizmlar inkubatsion davrida organizmdan tashkariga chikmaydi, birok difteriya, kizamik, korin tifida ular kasallikning klinik belgilari namoyon bulishidan avvalrok tashki muxitga chika boshlaydi. Prodromal davri yoki kasallik xabarchilarining davri kasallnkning umumiy simptomlari paydo bulishi: temperaturaning kutarilishi, bosh ogrishi, darmon kurib, lanj bulish, ishtaxa yukolishi, kuz, burun, yukori nafas yullari shillik pardalarining ta’sirlanishi bilan xarakterlanadi. Korin tifi, chechak, kizamik singari kasalliklarda prodromal davr juda xarakterli buladi va uning utishi diagnoz kuyishga yordam berishi mumkin. Ba’zi kasalliklar (toun, skarlatina va boshkalar) da prodromal davr juda kiska (atigi bir necha soat) buladi, toshmali va kaytalama tif, bezgakda esa kasallik birdan temperatura kutarilishi va xarakterli klinik manzara paydo bulishi bilan tusatdan boshlanadi. Kasallnkning avj olib borish davri infeksion jarayonning klinik belgilari bilan xarakterlanadi. Bu davrda organizmda tipik patologoanatomik va funsional uzgarishlar ruy berib boradiki, bular sirtdan kupgina infeksiyalarga xarakterli bulgan muayyan kasallik simptomlari kompleksi bilan ifodalanadi. Mana shu simptomokompleks diagnoz kuyish uchun asos bulib xizmat kiladi. Krkshol, gazli gangrena, botulizm, toshmali va kaytalma tif, bezgak va bopщalarda kasallik tipik tarzda utadi. Klinik davr turli infeksiyalarda turlicha muddat: bir necha kundan bir necha xaftagacha davom etadi. Ba’zi infeksiyalar, masalan, sil, amyobiaz, brutsellyoz uzok bir necha yil davom etadi; bular xronik infeksiyalar deb ataladi. Kupchilik infeksiyalarda klinik davr xammadan kura yukumli buladi. Kasallik avjga chikkan paytda bemor atrofdagi muxitga juda kup mikdorda mikroorganizm chikarib turadi, shu boisdan u infeksiya manbai tarikasida juda xavfli deb xisoblanadi. Klinik belgilar davri bemorning sogayib ketishi yoki ulimi bilan tugallanadi. Ba’zi infeksiyalar (toun, meningit, gripp) da ulimga olib keladigan okibat juda tez boshlansa, bopщalarda esa aksincha, anchadan sung, organizm uzok vaktgacha umuman xoldan toyib borganidan keyin boshlanadi. Kasallik klinik belgilarining nechogli ifodalanganligi yoki kasallnkning ogirlik darajasi xar xil bulishi mumkin. Kasallik ogir yoki engil formada utishi mumkin, ba’zida esa uning klinik manzarasi mazkur infeksion kasallik uchun umuman tipik bulmay kolishi xam mumkin. Kasallnkning ana shunday formapari atipik, bilinmaydigan, ambulator formalari deb ataladi. Kasallik shunday ugab turgan paytda diagnoz k^yish juda kiyin. Bunday xollarda mikrobiologik tekshirish metodlari xal kiluvchi axamiyatga ega bulib koladi. Infeksiyaning zimdan ^tayotgan, yashirin yoki latent formalari xam borki, bularda kasallnkning klinik belgilari bulmaydi. Bezgak, sil, gerpes, poliomielit, meningitning latent formalari ma’lum. Odam erganizmidan kasallik kuzgatuvchisini ajratib olgandan yoki kon zardobida spetsifik antitelolar borligini topgandan keyingina bunday formalarga diagnoz kuyish mumkin. Organizm madordan ketib kolganida latent infeksiyalar yashirin, zimdan ugayotgan formasadan tipik klinik formasiga aylanib ketishi mumkin. Kasallikning avj olish davridan keyin boshlanadigan rekonvalessensiya yoki sogayish davri temperaturaning pasayishi, kasallik umumiy simptomlarining yukolib ketishi, ishtaxaning yaxshilanib kolishi, turli organlar funksiyasining tiklanib bordshi bilan birga davom etadi. Rekonvalessensiya davrining muddati xar xil. Sogayish davrida organizm odatda mikroblardan xalos bulib boradi, mikroblar siydik, axlat, balgam bilan birga tashkariga chikarib tashlanadi. Organizmdan mikroblar chikib turadigan davr turli infeksiyalarda turlicha muddat davom etadi. Ba’zi kasapliklarda — chin chechak bilan suv chechak, toshmali tif, kuyidirgida kasallikning klinik simptomlari yukolib ketishi bilan-bemorlar kasallik kuzgatuvchilaridan xalos bulib koladi, boshka kasalliklarda bu davr 2—3 xafta, ba’zi kasalliklarda esa bir necha oy va xatto yilga chuziladi. Difteriya va korin tifi, dizenteriya, vabo singari ichak kasalliklarida, shuningdek meningit, skarlatinada rekonvalessensiya davrida bakteriyatashuvchanlik xodisasi kuzatiladi. Kasallikdan keyingi 3 oy mobaynida davom etadigan utkir tashuvchanlik va xronik tashuvchanlik tafovut kilinadi. Xronik tashuvchanlik necha-necha yillar, korin tifida esa umrbod davom etishi mumkin. Kasallikning klinik belgilari kurinmaydigan odamlarda, masalan, difteriya, meningit, poliomielit va ba’zi boshka infeksiyalarda soglom bakteriya tashuvchanlik xodisasi xam ma’lum. Bemorga yakin yurgan odamlar orasida bunday xodisa ayniksa kup kuzatiladi, Kasallikni boshidan kechirgan va soglom odamlardagi bakteriya tashuvchanlik xodisasi epidemiologik jixatdan goyat katta axamiyatga ega. Bakteriya tashuvchilar patogen mikroblarni tashki muxitga chikarib turadigan doimiy manbalardir. Bu — epidemiyalar orasidagi davrda, tabiiy sabablarga kura kasallik kuzgatuvchisining tarkalishi sunib kolgan paytda (masalan, ichak infeksiyalari misolida kish boshlanishi bilan) infeksion kasalliklar paydo bulishiga va ularning tarkalib borishiga imkon beradi. Kasallik vaktida ba’zan bemor organizmida usha kuzgatuvchilarning uzi takror marta tushadi, superinfeksiya deb shuni aytiladi. Bunda kasallik takror yukishidan paydo buladigan klinik belgilar ilgaridan davom etib kelayotgan simptomlar ustiga kushiladi. Ilgari biror kasallik bilan ogrib utgan odamga xuddi usha kasallik Kuzgatuvchisining takror marta yukishi reinfeksiya deb ataladi. Odamga 2—3 xil kasallik kuzgatuvchilarining yukishi natijasida aralash infeksiya ruy beradi. Bunday kasalliklar ogir Utib, okibati esa yomon buladi, odamning bir yula kizamik va sil bilan, difteriya va streptokokklardan kelib chikadigan infeksiyalar bilai kasallanishi bunga misol bula oladi. Boshka mikroblar tufayli kelib chikkan ikkilamchi infeksiya asosiy kasallikka kushiladi yokn infeksion kasallikni boshidan kechirganidan keyin organizm zaiflashib kolgan paytda boshlanadi, masalan, grippda stafilokokk sabab buladigan pnevmoniyannng kUshnlishi. Ba’zi infeksion kasalliklarning kuzgatuvchilari kanday bulmasin biror xil uchokda — tishlar, bodom bezlari, madsalarda uzok vakt turishi mumkin (uchokli infeksiya). Bu erda ular konga ^tib, unda kupaya oladi. Mikroblarning konda kupayib ketishi juda ogir kasallik — sepsis (yunoncha sepsis — chirish degan suzdan olingan) paydo bulishiga olib keladi. Maxalliy chokdan doim mikroblar tushib turishi tufayli septik xolat saklanib boradi. Odatda patogen stafilokokklar va streptokokklar sepsis kuzgatuvchilari buladi. Sepsis yiring tugdiruvchi mikroblarning organlarga chukib kolishi va bir talay ikkilamchi yiringli kasalliklar paydo bulishi bilan birga davom etishi mumkin. Dna shunday kasaplikka septikopiemiya deb ataladi. Toun, tulyaremiya, kuydirgi singari kasalliklarda xam mikrobning konda kupayishn kuriladi. Kasalliklarning ana shunday septik formalari juda ogir utadi va kulincha ulim bilan tugaydi. Patogen mikroblar, masalan, korin tifi, meningit, krupoz pnevmoniyada kurilganidek, konda fakat vaktincha turadigan bulsa, bunday xodisaga bakteriemiya deyiladi. Ba’zi infeksion kasalliklar, masalan, bezgak, kaytalama tif, amyoba dizenteriyasi tutib-tutib $pgadigan bulishi mumkin. Bunda kasallik kuziydigan davrlar tinchlik davrlari bilan almashinib turadi. SHu infeksiyalar uchun kasaplikning bunday kaytalanib turishi, ya’ni retsidivlar (latincha recidivus — kaytalanuvchi degan s5dan olingan) bilan utishi shunchalik xarakterliki, klinik manzaraga karab diagnoz kuisa xam buladi, lekin kasallik kuzgatuvchisini topish xam shart.
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|