Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya kafedrasi kimyoviy mikrobiologiya fani bo
Yüklə 1,27 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu : Vaksinalar va zardoblar Ma’ruzadan maqsad
- Vaksinalar ma’lum bir talablarga javob berishlari kerak
- Vaksinalar va tayyorlash va talablar .
- M avzu: Kimyo terapevtik preparatlar, ularning immun sistemaga ta’siri.Antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi Ma’ruzadan maqsad
KONYUGATSIYA Genetik materialni donor hujayrasidan retsipient hujayrasiga birikishi chatishish yo‘li bilan o‘tishidir. Bu holda bakteriyalar birga o‘stiriladi. Donordagi genetik material F faktorga ega bo‘ladi, (fertihy - pushtililik) buni G+kletkasi F faktorga ega bo‘lmagan bakteriyalar hujayrasi genotipi donor bo‘laolmaydi, ularning G-hujayra deb belgilaymiz. Jinsiy faktor konyugatsiya xususiyatiga ega bo‘lgan PLAZMIDALAR guruhiga kiradi va ma’lum massaga ega bo‘lgan (64. 106) DNK xalqasidan tashkil topgan bo‘ladi. F – plazmida jinsiy kiprikchalar (F) ni sintezini nazoratqiladi, bu kirpikchalar donor va retsipient hujayrasini birlashishida, shu bilan birga DNK dan tashqarida bo‘lgan genetik materialni o‘tkazishda qatnashadi. PLAZMIDALAR Demak, plazmidlar xromasomadan tashqaridagi genetik (irsiy) elementlardir: ya’ni DNK molekulasidagi xromasomaga bog‘liq emas: replikatsiya xususiyatiga ega replikatsiyada qatnashadi. Plazmidalar bakteriya hujayrasi tarkibidagi doimiy elementlar tarkibiga kirmaydi. Amma ular muhim protsesslarda qatnashishi mumkin – genetik ma’lumotlarni konyugatsiya orqali o‘tishida antibiotiklarga sezgirligi va hokazo. Plazmidalar konyugatsiyalanuvchi va konyugsiya bo‘lmaydigan guruhga bo‘linadi. konyugativ plazmidalarga DNKni donordan retsipientga konyugatsiya orqali o‘tkazuvchi F SO-plazmidalar kiradi. Ikkinchi kletkadan kletkaga konyugatsiya usuli bilan gen belgini o‘tkazish xususiyatiga ega emas. Ona hujayraning bo‘linishida yangi qiz hujayralarda bir tekisda taqsimlanadi. R-plazmidalar bakteriyadagi antibiotiklarga chidamlikni belgilaydi. GEN INJENERIYASI Patogen bakteriya va viruslarni genetikasini o‘rganish immunoprofilaktika ishiga katta ahamiyatga ega. Ayniqsa gen (irsiy) yoki genlik injeneriya – yangi irsiy elementlar ishlab chiqishi bular orqali maxsus ma’lumotni kletkalarga o‘tkazish, avlodga berish va h.k. gen injeneriya asosida tashkil qilingan yangi genlik strukturasida DNKni yangi rekombinatlari yangi 2 takomponent. VEKTOR (tashuvchi) replikatsiyadagi hamma xususiyatlarni yangi rekombinat molekulasiga o‘tkazadi. Vektor sifatida plazmidalar, faglar, hayvonlar viruslari, xullas DNKning berk xalqasiga ega bo‘lgan elementlar kiradi. Ikkinchi begona DNKni hosil qiluvchi DNKni klonlashtiruvchi – bu DNK-fermenti bo‘lib, kerakli genlarni tashiydi, kerak moddalarni sintezlaydi va nazorat qiladi. Gen injeneriya usuli bilan hozirgi vaqtda rekombinat molekalalar olingan bo‘lib, bular kerakli moddalarni, sintez qiluvchi genlarni tashiydi. Yuqumli kasalliklarni oldini olish va davolash uchun vaksina va zardoblar juda ahamiyatli hisoblanadi. Vaksinalar – organizmga yuborilganida uni kasallikdan saqlab qoladigan preparatlar. Vaksinalar tayorlanishiga qarab 1) o‘ldirilgan mikroblardan olingan vaksinalar-mikrobga temperatura, ximiyaviy moddalar ta’sir etirilib mikrob hujayrayrasini emirish orqali antigen olinadi. Bularga qorin tifi, vabo, ko‘kyo‘tal kaaslliklari vaksinalari kiradi; 2) tirik, lekin zaiflashtirilgan virulentligi pasaytirilgan tirk mikroblardan tayyorlangan vaksinalar kiradi. Mikroblarni o‘sishi va ko‘payishi uchun nokulay sharoit, xayvonlarga qayta-qayta yuborish natijasida olinadi. Hozirgi vaqtda Sil (BSJ), brutsellyoz, tuleremiya, gripp, poliomielit profilaktikasi uchun ishlatiladigan vaksinalar shular jumlasidandir. Nazorat savollari
Adabiyotlar
Mavzu: Vaksinalar va zardoblar Ma’ruzadan maqsad:. Vaksinalar va zardoblarning olinishi va ishlatilishi xaqida tushunsha hosil qilisg. Reja 1 Anatoksinlar. Zardoblar 2 Vaksinalar tayyorlash va talablar. Anatoksinlar. Zardoblar Anatoksinlar - ekzotoksinlarni zararsizlantirsh orqali olinadi. 0,1% formalin va temperatura ta’siri orkali tayyolanadi. Difteriya, qoqshol, botulizm anatoksinlari va ilon, o‘simlik zaxarlariga qarshi anatoksinlar ishlatiladi. Zardoblar - tayyor maxsus immun antitelolar-immunoglobulinlardir. Davolashda va kasal bilan kontaktda bo‘lgan odamlarga engil kasallanib o‘tishi uchun xam yuboriladi. Antitoksik immun zardoblar sog‘lom hayvonlar, (ot, quyon. dengiz cho‘chqachasi) organizmiga mikrob yuborish orqali olinadi. Gamma-globulinlar qon zardobining oqsil fraksiyasi bo‘lib, yuqumli kasalliklarni profilaktikasi va davosida ishlatiladi. YUqumli kasalliklarni oldini olishda asosiy metodlaridan biri aktiv sun’iy immunitetni vaksina yordamida hosil qilishdir. Vaksina (lotincha-sigir) so‘zidan olingan bo‘lib, ushbu atamani tibbiyotga olingan bo‘lib, L. Paster XIX asrda kiritgan. Kasalliklarni mexanizmlarini tushinmasalar ham ko‘pgina xavfli yuqumli kasalliklarga, ilon, chayon, zahariga qarshi emlashni qo‘llab kelishgan. SHunday qilib, ma’lum qo‘zg‘atuvchiga yoki toksinga qarshi hayot davomida orttirilgan sun’iy aktiv immunitetni keltirib chiqaruvchi preparatga vaksina deyiladi. Vaksinalar ma’lum bir talablarga javob berishlari kerak: 1. YUqori immunogenlik xususiyatiga ega bo‘lishi kerak, ya’ni mustahkam va uzoq saqlanuvchi maxsus immunitet hosil qilishi kerak. 2. Organizmga umuman xavfsiz bo‘lishi. 3. Salbiy ta’siri bo‘lmasligi karak. 4. To‘g‘ri saqlanganda o‘zinig immunogenlik xususiyatini mustahkam saqlashi kerak. 5. Xalqaro standart talablarga javob berishi kerak. Vaksinalar maxsus tanlab olingan mikroorganizmlarni shtammlaridan tayyorlanadi, bunday shtammlardan avirulentligi va yuqori darajada immunogenligi bilan farq qiladi. Bunday shtammlar maxsus oziq muhitlarda qulay sharoitda bir necha marotaba qayta ekilib o‘stiriladi va doimo nazorat qilib turiladi. Masalan, bakteriyalar selektiv oziq muxitlarida o‘stirilsa, rikketsiya va viruslar tovuq embrionida va hujayra kulturasida ko‘paytiriladi. Ko‘pgina vaksinalar maxsus apparat yordamida liofil usul bilan quritiladi, bunday quritilgan vaksinalarni asosiy biologik xususiyatlari tiklanib qolgan holda uzoq muddatgacha xona haroratida saqlash mumkin. Vaksinalar tarkibi va tayyorlanish texnologiyasi bo‘yicha bo‘linadi. 1. Tirik vaksinalar-mikroorganizmlarni avirulent shtammlaridan tayyorlanadi. 2. O‘ldirilgan vaksinalar yoki korpuskulyar vaksinalar. 3. Kimyoviy vaksinalar. 4. Anatoksinlar. 5. Sun’iy vaksinalar. 6. Gen injeneriyasi bilan tayyorlangan vaksinalar. 7. Autovaksinalar. Bu vaksinalarni virulentligi kamaytirilgan yoki to‘liq yo‘qotilgan bakteriyalar va viruslardan tayyorlanadi. Tirik vaksinalar tarkibidagi tirik mikroorganizmlar emlangandan keyin organizmda ko‘payadi, simptomsiz (latent) infeksiya keltirib chikaradi. Bularga qarshi hosil bo‘lgan sun’iy aktiv immunitet tabiiy aktiv immunitetdan farq qilmaydi. Bular mustahkam, davomiy ya’ni uzoq davom etadi, ba’zida umrboqiy immunitetni keltirib chiqaradi. Poliomilit, qizamiq, sariq lixaradka, tulyaremiya, brutsellyoz, epidemik parotit, sil va boshqa kasalliklarda qo‘llanadi. Ingliz vrachi E.Djenner 1796 yilda birinchi bo‘lib tirik vaksinani kashf etdi va uni odamlarni chin chechak qo‘zgatuvchisidan himoya qilish uchun foydalandi. Emlash uchun sut sog‘uvchi ayollarni qo‘lidagi pufakchalar ichidagi yiringdan oldi. Sigirlar chechagi virusi odam chin chechak virusi bilan bir xil antigenlarga ega bo‘lgan, lekin sigir chechagi virusini virulentligi past. Tirik vaksinalarni olishda yana boshqa usullar ko‘llaniladi, ya’ni patogen bakteriya va viruslarni nokulay sharotlarda o‘stirishdir. Noqulay sharoitlarga tushgan mikroorganizmlarda spontan mutatsiyalar boshlanadi. Populyasiyadagi mutantlar ichidan avirulent turlari ajratib olinib alohida ko‘paytiriladi, lekin bu shtammlarni antigenlik va immunogenlik xossalari saqanib qolishi kerak. SHu usul bilan L.Paster qutirishga, Kal’met va Geren silga, Smorodinsev va CHumakovlar poliomielitga qarshi tirik vaksinalar tayyorlagan. 1. Ular organizmni sensibilizatsiyasini oshirib yuboradi. 2. Katta to‘plamdagi antigen tutuadi. 3. Organizmni immun sistemasiga katta nagruzka chaqiradi. 4. Ba’zi bir viruslarni tirik vaksinali shtammlari og‘ir persistent infeksiyalarni keltirib chiqarishga sabab bo‘ladi, bunda xujayrani genetik apparatini shikastlaydi. 5. Vaksinani qisqa vaqt saqlanishi. 6. Immun tankislik kasalliklari bilan kasallangan odamlarda har xil asoratlar berish mumkin. Yuqori immunogenlik, past virulentlik xususiyatiga ega bo‘lgan shtammlar tanlab olinib fizik va ximik omillar yordamida o‘ldirilib vaksina olinadi. Agar suspenziya yuqori xarorat ta’sirida olinsa, uni «qizdirilgan vaksina», spirt ta’sirida «spirtli», fenol ta’sirida «fenolli vaksina» deyiladi. 1. bir necha antigenlardan foydalaniladi. 2. xafsizligi. 3. tez tayyorlash mumkinligi. 4. uzoq vaqt saqlanishi mumkinligi.
2. Immun sistemaga katta nagruzka. 3. Organizm sensibilizatsiyasini oshiradi. 4. Tarkibidagi lipidlar va boshqa ximiyaviy qo‘shilmalar hisobiga toksigenlik xususiyatiga ega bo‘lishi. 5. Immuniteti past organizmda har xil asoratlar berishi.
2. Organizmni sensibilizatsiya qilish xususiyatiga ega. 3. Asoratlari qolmaydi. 4. Bir necha antigenlarni birlashtirib assotsiatsiya qilingan vaksina tayyorlash mumkin. Toshmali tifda, vaboda, qorin tifida, grippda qo‘llaniladi. Anatoksinlar. Kasallik patogenezida ekzotoksinlar asosiy rol o‘ynaydigan mikroblar ko‘paytiriladi va ularni ekzotoksinlari sof holda ajratib olinadi. Ushbu ekzotoksinlarga 0,3-0,5 % li formalin qo‘shib 38-40 o S da 30 kun davomida termastatada saqlanadi. Buni natijasida toksin o‘zini zaxarlik xususiyatini yo‘qotadi, ammo antigenlik va immunogenlik xossalari saqlanib qoladi. Anatoksinlarni 1923 yilda fransuz olimi Roman ximiyaviy yo‘l bilan formalin ta’sirida oladi. Anatoksinlar oziq muhit tarkibidagi oqsillardan tozalanadi. Anatoksinlar bilan emlanganda patogen mikroorganizmlarga qarshi emas, balki toksinlarga qarshi immunitet xhosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan antitelalar ekzotoksinlarni neytrallaydi. Stafilokokklarga, difteriya, qokshol, botulizm kabi kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi. Vaksinalar va tayyorlash va talablar. Autovaksinalar. Bular kasal organizmdan ajratib olingan mikroorganizmlardan tayyorlanadi, faqat shu bemor uchun davolash maqsadida ishlatiladi. Autovaksinalar ko‘pincha surunkali kasalliklardan davolashda foydalaniladi, masalan: surunkali stafilokokkli infeksiyalarni davolashda. Vaksinalar monovaksina, divaksina, chin chechak, sil, qutirish, bo‘g‘ma-qoqshol anatoksini polivaksina ko‘rinishida bo‘ladi. AKDS vaksinalar organizmga: 1. Teri ostiga-(qorin tifi). 2. Og‘iz orqali-(poliomielit). 3. Yuqori nafas yo‘llari orqali (gripp). 4. Teri ustiga (Perke). 5. Muskul orasiga. 6. Aerazol yuboriladi. Emlash bir marta, ba’zi kasalliklarda bir necha marta qayta yuborilishi mumkin - buni revaksinatsiya deyiladi. Vaksinalar odam organizmida sun’iy aktiv immunitetni doimiy qoldirsa, bazilari qisqa muddatga qoldirishi mumkin. Emlash quyidagi xolatlarda mumkin emas. 1. Tana xarorati yuqori bo‘lgan bemorlarda. 2. YAqin orada yuqumli kasallik bilan kasallangan bo‘lsa. 3. Og‘ir kechadigan surunkali infeksiyada. 4. YUrak xastaligida. 5. Xomiladorlik vaqtida. 6. Boshqa a’zolar xastaligida. 7. Immun tanqislik xolatlarida. 1974 –yilda Butun dunyo Sog‘liqni Saqlash tashkiloti rezolyusiya qabul qiladi, bunda immunizatsiyani keng qo‘llash dasturini ishlab chiqdi. SHuni aniqlashdiki, agarda emlashni qo‘llanilmasa har yili 5 mingdan ortiq bola nobud bo‘lar ekan. 1990 yildan immunizatsiyaning kengaytirilgan dasturi asosida 1 yoshgacha bolalar albatta quyidagi kasalliklarga qarshi emlanishi kerak: sil, qizamiq, ko‘kyo‘tal, qoqshol, poliomielit, difteriya.
Immunoterapiya immun zardoblar va vaksinalar yordamida infeksion kasalliklarni maxsus davolash usulidan biri hisoblanadi. Seroterapiya-immun zardoblar yoki immunogobulin preparatlar bilan infeksion kasalliklar davolash usullariga aytiladi. Bu preparatlar maxsus antitela tutib, bu antitela ma’lum bir qo‘zgatuvchiga va toksinlaga qaratilgan bo‘ladi. Seroterapiya asosan kuchli ekzotoksin ishlab chiqargan qo‘zgatuvchilar uchun effektiv xisoblanadi. Masalan, difteriya, qoqshol, botulizm, gazli gangrena. O‘z vaqtida yuborilgan antitela toksinni neytrallaydi va uni ta’sirini to‘xtatadi Vaksinaterapiya. Vaksinalar faqat profilaktika maqsadida emas, balki davolash maqsadida xam qo‘llaniladi. Masalan, anatoksinlar, mikrob toksinlaridan vaksinalar qo‘llaniladi. 1. Surunkali kasalliklarda. 2. Retsediv beruvchi infeksiyalarda. 3. Tabbiy immunitetni juda sekinlik bilan hosil qiluvchi qo‘zg‘atuvchilarga. 4. Mustahkam immunitet keltirib chiqarmaydigan infeksiyalarga qo‘llaniladi. Vaksinoterapiyada standart davolovchi vaksinalar yoki kasaldan ajratib olingan mikrob shtammiga tayyorlangan vaksina (autovaksina) qo‘llaniladi.
esensibilizatsiyaning 2 tipi tafovut qilinadi. 1. Antigenni qayta yuborish natijasida vaqtinchalik kasallik keltirib chiqarish xususiyati pasaytiriladi. 2. Gipersensibilizatsiya-bu yuqori sezuvchanlikni davolash usuli bo‘lib, allergenlarni ko‘p marotaba oshirib boruvchi dozalarda yuborilganda antitela sintezini stimulyasiyasi oshadi. Bu asosan Ig G va IgM sinfiga talluqli bo‘lib Ig E sintezini to‘sib qo‘yadi, chunki bu immunoglobulin allergiyani keltirib chiqaradi. Immunoprofilaktika. Immunoprofilaktika-bu yuqumli kasalliklarni tarqalishini oldini olish bo‘lib, buni asosan immunizatsiya yo‘li bilan su’niy maxsus immunitetni hosil qiladi. Organizmda hosil bo‘ladigan sun’iy immunitet 2-xil bo‘ladi. 1. Aktiv sun’iy immunitet-mikrob antigeni, ya’ni vaksinadan keyin hosil bo‘ladi. 2. Passiv suniy immunitet-organizmga maxsus antitela tutuvchi preparatlar yuborish Bilan (immun zardoblar, gamma globulinolar) sun’iy passiv immunitet hisoblanadi. Immunoglobulin preparatlari kasal bo‘lib tuzalagandan keyin ,yoki maxsus immunizatsiya qilingan odam va hayvon qon zardobidan olinadi. Immun zardoblar. Immunoglobulin zardob profilaktika, davolashda va diagnostikada ishlatiladi. 1. Davolash uchun-zaxmda. 2. Diagnostikada-patogen mikroorganizmlarni identifikatsiyasida. Zardob bo‘linadi; 1. Toksinga qarshi. 2. Mikrobga qarshi. Bu zardoblar immunoglobulin ko‘rinishida bo‘ladi. Odam qonidan tayyorlanagan Ig qizamiqqa, poliomielitga, ko‘kyo‘talga, virusli gepatitga, chin-chechak, suv chechak kasalliklariga profilaktika maqsadida ishlatiladi. Bularga –albumin, protein kabilar ishlatiladi. Bular surunkali yiringli kasalliklarda ishlatiladi. Immun zardobni, ya’ni tarkibida maxsus antitelalar bor zardobni otlarga va boshqa hayvonlarga antigenni ko‘p marta yuborib immunizatsiya qilinadi. Otdan olingan zardob oqsilining tarkibi odam zardobidagi oqsillarga yakin, shu sababli odamlarga yuborilganda allergik reaksiyalar kam beradi. Dastlab hayvonlarga antigenning kam dozasi teri ostiga yuboriladi, keyin asta-sekin dozasi oshirib boriladi. Bezredka usuli. Davolash va profilaktika uchun ishlatiladigan immun zardoblar tozalangan, konsentratsiya qilingan holda chiqariladi. Ularni sulfat ammoniy bilan fraksiyalarga ajratib, ultratsentrafuga yordamida elektroforez bilan globulinlarni bo‘ktirilgan va keraksiz oqsillardan tozalanadi. Bunday zardoblar sifatli bo‘lib, davolash hamda profilaktika xususiyatlari yaxshi, tarkibida keraksiz okqsillar kam, shu sababli ular organizmga zaxarali va allergik ta’sir etmaydi. Adabiyotlar
Mavzu: Kimyoterapevtik preparatlar, ularning immun sistemaga ta’siri.Antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi Ma’ruzadan maqsad:.Antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi xaqida ma’lumot beriladi. Ma’ruza rejasi: 1.Uglevodlarning umumiy xususiyatlari. 2. Antibiotiklar olinishi va uning turlari; 3. Antibiotiklar ajratib oluvchi mikroorganizmlarning turlari va xususiyatlari; 4. Biotexnologiyada antibiotiklarni ajratib olish turlari Xozirgi biotexnologik ishlab chikarishning asosi - bu mikrobiologik sintezdir, ya’ni xar xil moddalarni mikroorganizmlar yordamida sintezlanishidir. Usimlik va xayvon ob’ektlari kengi kullanilmaydi, chunki ularning ustirish sharoitiga talabi yukori, bu esa ishlab chikarishni kimmatlashtiradi. Ob’ekt tabiatidan katiy nazar biotexnologik jarayonning boshlagich davrida xujayra va tukimaning toza kulturasini olish zarur. Bu kulturalar bilan manipulyasiyalar bajarish mikrobiologiyaning klassik usullariga asoslangan. Mikroorganizmlar dunyosi xilma-xil bulib, ularga bakteriyalar, aktinomitsetlar, rikkestiyalar-prokariotlar va achatki, ipsimon zamburuglar, sodda xayvonlar, suv utlari kabi-eukariotlar kiradi. Xozirgi vaktda 100 mingdan ortik mikroorganizmlar turlari mavjud. Bu mikroorganizmlar ichidan bizni kiziktiruvchi formalarni topish zarur. U yoki bu modda xosil kiluvchimikroorganizmni kanday tanlash mumkin? Bu masalan xal kilnish uchun mikroorganizmlar tanlanadi. Ularning nomunasi ular yashay digan joydan olinadi. Masalan, uglevodorodlarni oksidlaydigan mikroorganizmlar benzokolonka yakinidagi tuprokdan, vino achitkisi uzumda kup uchraydi, anaerob sellyuloza parchalovchi va metan xosil kiluvchi mikroorganizmlar kavsh kaytaruvchi xayvonlar katkorinida uchraydi. Olingan namunalar maxsus tarkibi suyuk ozik muxitiga solinadi. Bunday muxit elektiv deb ataladi. Xar kanday muxitdagi xar xil faktorlar uzgartirilib bizni kichiktiruvchi produtsent rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Bunday omillarga energiya, uglevod, azot, rN kiymapti, xarorat osmatik bosim va boshkalarni kiritish mumkin. Xolesterinoksidaza tuplanishi uchun uglerodning eng birinchi manbai sifatida xolesterindan foydalaniladi, uglevodorod oksidlovchi mikroorganizmlar uchun ustirish muxiti sifatida parafin olinadi. Mikroorganizmlarning tuplovchi muxiti shunday olinadi. Keyingi boskich-toza kulturalar ajratish. Buning uchun kattik ozik muxiti olinadi, unda tuplovchi muxitdan nomunalar olinib ekiladi. Mikroorganizmlarning aloxida xujayralari kattik muxitda aloxitda koloniyalar xosil kiladi. Bu koloniyalar kayta ekilib produtsentning toza kulturasi olinadi. Mikrobiologik sanoat produtsentlarga bir kancha talablar qo‘yadi bu texnologik ishlab chikarish nuktai nazarida muxitdir. 1.4. Biologik ob’ektga kuyiladigan talablar. Sanoatda nisbatan kam-100tur mikroorganizmlardan faydalanishib, ularga bir necha ming shtammlar kiradi. L.I.Vorobeva (1987) fikricha sanoat shtammi kuyidagi talabarga javob berishi kerak. -arzon va kup makdorda bulgan substrat marda usishi. -biomassa usish tezligi yukori bulishi va oxirgi maxsulot paydo kilishi yukori bulib, ozik substratni oz istimok kilishi. -chet majulotlar xosil bulishi minimal bulib yullonma biosintetik faollik nomoyon etishi. -genetik bir jinsli bulishi, majuldorligi turgun va ozik substratiga talabi, ustirishga talabi turgun bulishi. -fag va boshka yot mikrofloragi chidomli bulishi. -odam va tashki muxit uchun zararsiz bulishi. -produtsentlar termofil bulishi kerak , chunki bunda substratning yotmikrooflora bilan ifloslanishi sodir bulmaydi. - biosintezning oxirgi maxsuloti iktisodiy va xalk kuppla- ligi uchun muxim bulishi va substratdan oson ajralishi zarur . -tez usish kobiliyatiga ega bulishi. -uz xayot faoliyatida arzon substratlardan foydalanishi. -chet mikroflora bilan zarorlanishga chidamli bulishi zarur. Bular xammasi maxsulot tan narxini tushiradi. 500 kg massaga ega bulgan sigir 1-sutkada. 0,5 kg oksil sintezlaydi. Xuddi shuncha oksilni 5 gr massaga ega bulgan achitkidan olish mumkin. Fotosintezlovchi mikroorganizmlar biotexnologik ishlab chika- rida katta kizikish tugdirdi. Ular uz xayot faoliyatida yoruglik energiyasidan foydalanadi va uglekislota kaytarilishi natijasida xujayraning xar xil moddalarini sintezlaydi. Sianobakteriyalar va eukariotlar atmosfera xavosini uzlashtirish, ya’ni energiyaning eng arzon manbaidan, foydalanadi. Fototrof mikroorganizmlar ammiak, vodorod, oksil va xar xil biopreparatlar ishlab chikarishda perspektiv xisoblanadi. Biotexnologiyada foydali ob’ekt bulib termafil mikroorganizmlar xizmat kiladi, chunki ular 60-80 S da , ba’zilari 180 S da, dengizlar ostidagi suvlarda atmosfera bosimi ostida 300 S da mikroorganizmlar kislorod produtsentlari aniklangan. Termofillarni ishlab chikarishda kullash sterilizatsiyada sarfilanadigan xorajatlarni kamaytiradi. Termofillardan olingan fermentlar masalan proteozalar kizdirishga chidamli, organik erituvchilarga chidashli buladi. Ob’ektni ajratish va tanlash - biotexnologik jarayonning muxim davridir. Seleksiya usullari yordamida produtsent organizmlar ma’lum yunalishda uzgartiriladi. Seleksiya bu mutantlarni ma’lum maksad uchun tanlash, ya’ni DNKning nukleotidlar tartibida sakrash yuli bilan strukturali modifikatsiya natijasida sodir bulgan irsiy uzgarishdir. Seleksiyaning bosh yuli produtsentlarni kur-kurona tanlashdan ma’lum programma asosida ularning genomini konstruksiyalash. Spontan mutatsiyalarni tanlash mikroorganizmlarni xar xil texnologik jarayonlarda kullashda muxim rol uynadi. DNK strukturasi uzgarishi juda kam uchraydi. Mutatsiya sodir bulishi uchun gen urtacha 10 *10 marta ikkilanishi- reduplikatsiyalanishi zarur. Mikroorganizmlar populyasiyasi juda zich bulib 1 mlda 10 ta xujayra bulishi mumkin. Agar ular bir necha avlod kupaytirilsa va katta xajida ustirilsa ancha kup mutatsiyalar olish imkonini beradi. Etanolga chidamlilik mutant formalarni tanlash Scch. Uvarum ni uzluksiz rejimda ustirib etanolning 10%li konsentratsiyasiga chidamli mutant formalar olindi. 1.5. Indutsirlangan mutagenezdan foydalanish. Indutsirlangan mutagenez seleksiyani ancha tezlashtirishga olib kelishi mumkin, chunki bunda bioob’ekt genolida sun’iy ravshida paydo buladigan mutatsiyalar mikdori keskin oshadi. Ultrabinafsha nurlar, rentgen yoki -nurlari , ba’zi ximiyaviy birikmalar mutagen ta’sirga ega bulib DNK strukturasida birlamchi uzgorish chakiradi. Mutagen ta’sir etilgandan keyin olingan klonlar tushik tekshirishdan utkaziladi. Eng maxsulotdor klonlar tanlab olingandan keyin, usha yoki boshka mutagen bilan kayta ishlov beriladi, yana eng maxsulotdor klon ajratib olinadi, va.x.zo . Bu erda kiziktiruvchi belga buyiga boskichli tanlash ustida suz boradi. Indutsirlongan mutagenez va keyingi poganali tanlash indutsirlongan mutagenezning asosiy kamchiligidir. Usulning yana bir kamchiligi shuni paydo buladigan mutatsiya tugrisida xech kanday axborat yukligidir. Masalan bakteriya shtammini olib kerasak uning ogir metallarga chidamlinigi xar xil mutatsiyalar notishasida paydo bulishi mumkin: a) bakteriya xujayrasining metall kationlarini yutish sistemasining bostirilishi. b) xujayradan yutilgan kationlarni chikarib toshlashning faollashishi. v) ogir metallarning bostiruvchi ta’sirigi sezgir sistemalarning kayta kurilishi. Molekulyar genetika muvoffakiyatlari amalda produtsentlarni ma’lum maksad yulida tanlash- ya’ni oxirgi maxsulotning struktura analogikla riga chidomliligi buyicha tanlash. Bu usul fermentlar regulyasiyasining moxirgi maxsulot biosintetik yuliga teskari bogliklik prinsipiga asoslangan. (Debabov, 1984) ketabolit konsentratsiyasining oshib ketishi bu metabolit sintezida ishtirok etuvchiferment aktivligini bostiradi yoki ferment sintezini repressiyalaydi. Masalan, glyukoza va NH bulgan muxitda bakteriya xujayralari barcha azotli moddalarni sintezlaydi. Agar muxitga u yoki bu aminokislota kushilgan bu aminokislota sintezi tez tuxtaydi. Xuddi shunday effektni metabolitning struktura analogi chakirishi mumkin, lekin u metabolitni funksional urnini ololmaydi. Masalan, aminokislota analogi oksil tarkibiga kira olmaydi, shu sababli analog bulgan muxitda xujayralar normal usishi bostiriladi, chunki oxirgi kerak bulgan maxsulot etishmay koladi. Bunday sharoitda fakat ba’zi xujayralar yashab koladi. Bu ferment aktivligi regulyasiyasi va sintezi buzilgan mutantlardir. Bunda shunday mutantlar muximki ularda: 1) ferment funksional aktivligini saklash, lekin oxirgi maxsulot yoki uning analogining intibirlovchi ta’siriga chidamsizligini yukotishi kerak, 2) EA ferment sintezlanishi maxsulot yoki uning analogi kupligiga chidamlilik. 2-Rasm. Biosentetik yulning oxirgi maќsulot ta’sirida negativ boshљarilishi. A,V,S,D maќsulotlar, Ea ,Ev ,Es ,Ed fermentlar katolitik reaksiyasi maќsuloti Bunday mutatsiyalar yukori produtsentlarning paydo bulishiga olib keladi. Masalan sabzida almashmaydigan aminokislotalar mikdorini oshirishga karatilgan xujayra darajasida seleksiya olib borildi. Bunda aminokislotalarning zaxarli analogiga chidomli mutant klonlar tanlab olindi. Sabzining etioninga chikamli xujayralari 20 barobar kup metionin sintezladi, metiltriptofanga chidamlilari -30 barobar kup triptofan, aminoetilsisteinga -5 barobar kup lizin sintezladi. Agar oxirgi maxsulot xosil bulishini emas, balki biosintetik yulning oralik maxsuloti tuplanishi zarur bulsa, unda shunday mutantdan faydalaniladini, uning keyinchi sintez dovri tusilgan bulishi kerak. Bunday mutant auksotrof buladi, ya’ni muxitga sintezi tusilgan modda kushilganda usa oladi. Lekin supresssor mutatsiyalar xam mavjud, bu mutatsiya etishmaydigan modda sintezining alternativ yulini faollashtiradi. Evvoyitinga reversiyalangan individlar kushimcha modda kushishga muxtoj bulmaydi va shu bilan birga boshka moddaning kup sintezini ta’minlaydi. Oxirgi yillarda usimlik xujayralarining klonlari olingan bulib sitokinin kabi gormonlarni sintezlaydi. Bunday mutant klonlar usimlik rak usmalarini xosil kiladi, chunki ular nazaratsiz cheksiz bulinadi. SHunday klonlar asosida kimmatli birikmalar olishi mumkin. Adabiyotlar:
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|