Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya kafedrasi kimyoviy mikrobiologiya fani bo

Oziqli muhitlarni tayyorlash.

Asosiy muhitlar. Triptik gidrolizat pastasi ma’lum hajmdagi distillangan suvda eritiladi, rN o’rnatiladi, tegishli idishlarga quyilib, og’zi paxta-dokali probkalar bilan berkitiladi va avtoklavda sterillanadi. Oziqli agar kukuni ma’lum hajmdagi suvga solinadi va 10—15 min davomida qaynatiladi, so’ngra oziqli Petri kosachalariga yoki probirkalarga quyiladi. Qiyalantirilgan oziqli agar tayyorlash uchun, ichiga agar quyilgan probirkalar stol ustida qiyshaytirilgan holda qotiriladi.

Qonli, zardobli va assitik muhitlar. Eritilgan va 45—50°G gacha sovutilgan oziqli agarga steril sharoitda 5—10% fibrinsizlantirilgan qon yoki shu miqdorda qon zardobi, yoki 25% li assit suyuqlik ko’shiladi, yaxshilab aralashtiriladi va tezda Petri kosachasiga, probirka yoki boshqa laboratoriya idishiga quyiladi. Suyuq muhit tayyorlash uchun oziqli bulonga yuqorida ko’rsatilgan mikdorda zardob yoki assit suyuqlik qo’shiladi.

Uglevodli muhitlar. Oziqli agar yoki bulonga 0,5—1% di glyukoza yoki boshqa uglevod qo’shiladi. Oquvchan bug’ yoki 0,5 atm bosimida bug’ bilan sterillanadi.

Elektiv oziqli muhitlar. 1% peptonli suv, rN 8,0. Vabo vibrioni uchun elektiv muhit bo’lib, boshqa mikroblarga nisbatan juda tez ko’payadi. Muhitning ishqoriy reaksiyasi, vabo vibrionining o’sishiga to’sqinlik qilmayidi, lekin boshqa mikroorganizmlarning o’sishini sekinlashtiradi.

Ishqoriy agar (IA). Qattiq muhit: oziqli agar, rN 7,8. Oldingi muhitga o’xshash, vabo vibrioniga elektiv hisoblanadi.

Myuller muhiti. Tif-paratif bakteriyalar uchun elektiv hisoblanadi, chunki ular ichak tayoqchasiga nisbatan tetrationat natriyga (bu birikma oziqli bulonga Lyugol eritmasi va natriy giposulfit qo’shilganda hosil bo’ladi) deyarli chidamli.

Tuxum sarig’ining tuzli a r a r i (TSTA). Muhitning tarkibida natriy xlorid yuqori konsentrasiyada (8—10%) bo’ladi. Bu esa, stafilokokkning o’sishi uchun to’sqinlik qilmay, balki muhitni shu mikrob uchun elektiv holatga keltiradi. Muhit lesitovitellaza hosil qiladigan stafilokokklarni shunday ferment ajratmaydigan stafilokokklardan farq qilishga yordam beradi. Shu muhitda lesitovitellaza musbat mikrob koloniyalari atrofida sadaf rangli halqa hosil bo’ladi (ferment tovuq tuxumi sarig’idagi lesitini parchalaydi, shuning uchun eritilgan va 45°S gacha sovitilgan oziqli, tuzli agarga tuxim sarig’i qo’shiladi).

Differensial-diagnostik muhitlar.

Giss muhiti. 1% li peptonli suvga 0,5% uglevodlardan biri alohida-alohida (glyukoza, laktoza,, maltoza, mannit va boshqalar) va Andrede indikatori (NaOH ning 1 n. eritmasidagi nordon fuksin) qo’shiladi.. So’ngra probirkalarga quyilib, ichiga po’kak (uzunligi 3 sm bo’lgan shisha naycha, uning bir tomoni berk) solinadi. Po’kak shisha naycha uglevodlarning parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlarni yig’ish maqsadida solinadi. Oquvchan bug’ yoki 0,5 atm bosimidagi bug’ bilan sterillanadi; bunda-po’kak oziqli muhit bilan to’ladi. Muhit 7,2— 7,4 rN da rangsiz bo’lib, uglevodlar parchalangandan so’ng qizil tusga kiradi.

Sanoatda uglevodli, VR-indikatorli (suvli havorang bo’yoq va rozol kislota aralashmasi) yarim suyuq muhitlar poroshok shaklida paketlarda ishlab chiqariladi. VR-indikatori neytral reaksiyali muhitda ranisiz bo’lib, nordon muhitda ko’k, ishqoriy muhitda esa, qizil rangga aylanadi. Hosil bo’ladigan gaz yarim suyuq agar ustunchasini parchalab yuboradi.

Endo muhiti. Poroshok shaklda paketlarda chiqariladi. U quritilgan oziqli agar, 1 % li laktoza va indikator -asosiy fuksin, rangsizlantirilgan natriy sulfitdan tashkil topgan. Ishlatishdan oldin ma’lum miqdordagi poroshok distillangan suvga solinadi, qaynatiladi, so’ngra Petri kosachalariga quyiladi. Yangi tayyorlangan muhit rangsiz yoki oq pushti rangli bo’ladi.

Laktoza musbat bakteriyalarning koloniyalari metallga o’xshab yaltiraydigan, to’q-qizil rangga bo’yaladi; laktozomanfiy bakteriyalar esa, rangsiz koloniyalarni hosil qiladi, chunki fuksin ma’lum muhitning rN da rangsiz bo’lsa, laktoza parchalanishi natijasida hosil bo’lgan kislota muhitning rN ni nordon tamonga o’zgartiradi va fuksin natriy sulfitdan ajralib qizaradi, bu esa bakteriya koloniyasini qizil rangga bo’yalishiga olib keladi.

L ye v i n m u h i t i. Kukun ko’rinishida paketlarda chiqariladi. U quritilgan oziqli agar bilan laktoza, K2NRO4, metilen ko’ki va eozindan tashkil topgan. Endo muhiti kabi tayyorlanadi. Muhit to’q-binafsha rangda bo’ladi. Laktoza musbat bakteriyalar to’yingan, havo rangli, laktoza manfiylar — rangsiz koloniyalarni hosil qiladi.Buning mexanizimi ham Endo muhitidagi kabi kislota hosil bo’lishiga asoslangan. Laktoza parchalansa muhitning rN nordon tomonga surilish natijasida muhitning to’q binafsha rangi o’zgarib metilin ko’ki ta’sirida koloniya to’q havo ranggiga kiradi. Masalan ichburug’ qo’zg’atuvchilari laktozani parchalamaydi, muhit rN o’zgarmaydi, ularning koloniyalari rangsiz oqimtir bo’ladi, ichak tayoqchasi koloniyasi esa to’q havo rangiga kiradi

Ploskiryov muhiti (J baktoagari). Quruq holda chiqarilib, laktoza, brilliant yashili, o’t kislotalar tuzlari, mineral tuzlar va indikator (neytral qizil) oziqli agardan iborat. Bu muhit faqat differensial-diagnostik bo’lib qolmasdan, balki selektiv hamdir. Chunki u ko’p mikroblarning (ichak tayoqchasi va boshqalar) o’sishini to’xtatadi va ko’pgina kasal qo’zg’atuvchi bakteriyalar (ich terlama, paratif, dizenteriya ko’zg’atuvchilar) ning o’sishini ta’minlaydi. Laktoza manfiy bakteriyalar bu muhitda rangsiz, laktoza musbatlar esa, och qizil koloniyalarni hosil qiladi. Bu muhitning mehanizimi ham kislota hosil bo’lishga asoslangan.

Laboratoriya ishini bajarish:

Plastinkali GPA oziq muxitini tayyorlash.

1. 
   Toza sterillangan shisha kolba tayyorlanadi.
   
2. 
   Kolbaga 1 litr distillangan suvga 40 gr GPA kukuni solinadi eritiladi.
   
3. 
   rN tekshirib ko’rilib, og’zi paxta-dokali probka bilan berkitiladi.
   
4. 
   Avtoklavga qo’yib 10-15 minut davomida 120 ºS da, 0.5 atmosfera bosimida sterilizasiya qilinadi.
   
5. 
   Tayyor bo’lgan oziq muxit sterillangan petri kosachalariga 15-20 ml quyiladi.
   
6. 
   Qiyalatilgan oziqli agar tayyorlash uchun, ichiga agar quyilgan probirkalar stol ustida 45 º qiyshaytirilgan holatda qotiriladi.
   

Havoni sedimentasion usul bilan ekish.

1. 
   Tayyorlangan plastinkali GPA xonaning ma’lum tanlab olingan joyiga qopqog’i ochib 15-20 minut qoldiriladi.
   
2. 
   Belgilangan vaqtdan kiyin kosachani qopqog’i yopilib, ustiga material olingan sana, soati, gurux nomeri yozib qo’yiladi.
   
3. 
   Havo ekilgan GPA termostatga 37ºS ga qo’yiladi.
   

Bakteriyalarni toza kulturasini ajratib olish maqsadida bemor yiringi va najasini TSTA, Endo muhitlariga ekish.

1. 
   Tekshirilayotgan bemor yiringi va najasi yuqorida keltirilgan bakteriyalarni ekish texnikasi va aerob bakteriyalarni sof kulturasini ajratib olishdagi usullarga amal qilingan xolda TSTA va Endo muhitlariga ekiladi.
   
2. 
   Ekma ekilgan Petri kosachasini qopqog’i yopilib, ustiga material ekilgan sana, soati, gurux nomeri yozib qo’yiladi.
   
3. 
   Ekilgan GPA termostatga 37ºS ga qo’yiladi.
   

Bajarilgan ishlar bo’yicha protokol tuziladi va xulosa yoziladi.
Mavzu Mikroorganizmlar sof kulturasini ajratib olish usullari va bosqichlari.
Darsning maqsadi: mikroblarni sof holda ajratib olish usullari bilan tanishtirish.
Mexanik usulda ajratishga asoslangan usullar.
1. Materiallarni Drigalskiy usuli bilan shpatelda ekish. Oziqli muhitli 3 ta Petri kosachasi olinadi. Birinchi kosachaga bir tomchi tekshirilayotgan materialdan tomiziladi va uni sterillangan shisha shpatel bilan kosacha ichidagi oziqli agar yuzasiga surkaladi. Kiyin shpatelda qolgan kulturani ( shpatel sterillanmaydi) ikkinchi va uchunchi kosacha ichidagi oziqli agar yuzasiga surkab ekib chiqiladi, ekilgan ekma termostatga (37 Sº) qo’yiladi.

Birinchi kosachadagi oziqli agar yuzasida mikroblar qalin o’sishi mumkin, ikkinchi va ayniqsa uchunchi kosachada aloxida chegaralanib yotgan mikrob koloniyalarini olish va ulardan toza kultura ajratib olish mumkin.

2. Bakteriologik xalqa qovuzloq /petlya/ bilan shtrix va shpatel bilan gazon usulida ekish.

Bu usul ham oldingi usullardan prinsipal jihatdan farqlanmaydi, lekin sezilarli tejamli. Qovuzloq bilan shtrix usulida ekishni bir necha modifikasiyalari mavjud (Ekish texnikasiga qaralsin). Birinchi xolatda qovuzloq bilan olingan material oziqli agar yuzasining bir chekkasiga ko’p marotiba surkab ekiladi, qovuzloqdagi ko’p material shu yerda qoladi, sungra muhitning qolgan qismiga bir-biriga paralel shtrix qilib ekib chiqiladi. Odatda birinchi qovuzloq bilan qalin ekilgan sohada mikroblar ko’p o’sadi, ularning miqdori kiyin ekilgan shtirx bo’ylab kamayib boradi, tabiyiki koloniyalar ham ekmani ohirrog’ida chegaralangan holda uchraydi. ( 22-rasm).

Ikkinchi xolatda qovuzloq bilan olingan materialni oziqli agar yuzasiga sektor usulida ekish mumkin. Buning uchun Petri kosachasi oziqli muhit bilan olinadi va uni 4 sektorga bo’linadi. Tekshirilayotgan material qovuzloq bilan birinchi sektorga olinadi va bir-biriga paralllel ravishda shtrix qilib sektorga ekiladi (chiziqlar orasi 0,5 mm atrofida bo’ladi), shu qovuzloq bilan boshqa sektorlarga ham ekib chiqiladi, ekilgan ekma termostatga (37 Sº) qo’yiladi.



4. Tekshirilayotgan materialni seriyali suyultirish usuli bilan ekish. Bu usulda sof kultura ajratib olishdan tashqari tekshirilayotgan materialda mikroorganizimlarning miqdoriy ko’rsatkichlari ham aniqlanadi (23-rasm ). Dastlab steril probirkalar olinadi va har biriga 9,0 ml steril fiziologik eritma yoki steril suv olinadi va asosiy materialdan 1.0 ml olinib 1:10, 1:100, 1:1000, 1:10000 ( tekshirilayotgan materialga qarab yanada ko’proq suyultirish ham mumkin) nisbatda suyultiriladi. Tayyorlangan probirkalardan belgilangan pipetka yordamida 0,1 ml material olinib oziqli agar yuzasiga tomiziladi va shpatel bilan surkab gazon usulida ekiladi va termostatga (37 Sº) qo’yiladi.Tekshirilayotgan materaldan umumiy mikroblar soni (UMS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin UMS= AxVxS.

A- probirkadagi suyultirish darajasi;

V- 0,1 ekilgan ekma

S- oziqli agar yuzasida o’sgan mikroblar soni

Mikroorganizmlarni biologik xususiyatlariga asoslangan ajratish usular.

Shukevich usuli. Amaliyotda Proteya bakteriyasining sof kulturasini (Proteus vulgparis) ajratib olishda, uning oziqli muhitda «yoyilib» o’sish xususiyatidan foydalaniladi.Buning uchun tekshirilayotgan materialdan qovuzloq bilan yangi tayyorlangan qiyshiq agarni kondensasion suviga ekiladi va termostatga (37 Sº) qo’yiladi.Proteya bakteriyalari oziqli muhitda o’rmalab o’sish xususiyatiga ega va kiyingi kunda qiyshiq agarni yuqori qismiga o’rmalab o’sib chiqadi, uning yuqori qismidagi kulturasidan olinib, toza kultura ajratib olish mumkin.

Qizdirish usuli bilan toza kultura ajratib olish. Spora hosil qiluvchi bakteriyalarni ajratib olishda qo’laniladi. Bu usulda spora hosil qilmaydigan, ammo qo’shilib qolgan mikroorganizmlarni vegitativ formasini yo’q qilish uchun, tekshiriladigan material 80°S da qizdiriladi yoki qisqa vaqt davomida qaynatiladi. Bu holatda mikroorganizmning sporasi saqlanib qoladi va qizdirilgan materialni oziqa muhitiga ekilganda, agar u shu turga mansub bo’lsa, bakteriyaning sof kulturasini tashkil qilgan holda o’sib chiqadi.

Bakteriostatik usul (Ingibisiya usuli). Mikroorganizmlarni o’sishiga turli kimyoviy moddalar va antibiotiklar va turli omillarni ta’sir qilishiga asoslangan. Tekshirilayotgan materialni oziqli muhitga ekishda, asosiy mikrobning ko’payishiga ta’sir ko’rsatmaydigan ammo tashqi mikrofloraning ko’payishini, o’sishini to’xtatadigan temperaturada o’stiriladi. Masalan, aktinomisitlar, iersiniya bakteriyasining sof kulturasini ajratib olish uchun, ekilgan material 22°S temperaturada o’stiriladi. Ko’pchilik boshqa bakteriyalar bu haroratda ularni o’sishi sustlashadi. Ikkinchi holatda oziqli muhitga, begona bakteriyalarning ko’payishini to’xtatadigan, ammo tekshirilayotgan mikrobga ta’sir qilmaydigan aniq konsentrasiyada ma’lum antibiotiklar qo’shish mumkin. Ko’k yo’tal qo’zg’atuvchisini ajratib olishda Kozeinli ko’mirli agarga (KKA) penisillin antibiotigi qo’shiladi. Penisilin Gram manfiy ko’k yo’tal qo’zg’atuvchisiga ta’sir ko’rsatmaydi, lekin gram musbat qo’shimcha gram musbat bakteriyalarni o’sishini to’xtatib qo’yadi.

Kislotaga chidamli bakteriyalarni toza kulturasini ajratib olishda, tekshirilayotgan material 5 % sulfat kislota bilan ishlov beriladi, kislotaga chidamsiz qo’shimcha floralar hammasi o’lib ketadi, kislotaga chidamli bakteriyalar saqlanib qoladi, kiyin oziqli muhitlarga ekilganda ular yaxshi o’sadi. Bu usuldan sil tayoqchasini sof kulturasini ajratib olishda keng qo’llaniladi.

Boyituvchi usul (metod obogasheniya). Tekshiriluvchi material bakteriyalar uchun elektiv muhitlarga ekiladi bu muhitlarda ma’lum bir bakteriyalar yaxshi o’sa oladi. Masalan stafilokokklar natriy xlor tuzining yuqori konsentrasiyasi bo’lgan (10-15%) muhitda, vabo vibrionlari esa ishqoriy muhitda yaxshi o’sadi, qo’shimcha florani o’sishi to’xtab qoladi yoki suslashadi.

Bakteriyalarni sof kulturasini biologik usullar bilan ajratib olish. Ko’pgina patogen bakteriyalarni saprofitlardan ajratib olishda qo’laniladi. Amaliyotda ba’zi bakteriyalarni ajratib olishda qiyinchiliklar tug’iladi, ya’ni tekshirilayotgan materialda izlanilayotgan bakteriyani miqdori juda kam bo’lishi, yoki hayvonlarni o’ligini tekshirilgangda (o’latda), chirituvchi bakteiyalarni ko’payib ketganligi, materialni laboratoriyaga yetkazib berish vaqtini cho’zilib ketishi, bakteriyalarni sof kulturasini ajratib olish extimolini kamaytirib yuboradi. Bunday xollarda biologik usul muhim ahamiyat kasb etadi. Materialni yuqtirish uchun, izlanilayotgan bakteriyaga sezgir bo’lgan laboratoriya hayvonlari tanlanadi. Masalan pnevmakokk va o’lat qo’zg’atuvchisi uchun eng sezgir hayvon oq sichqonlar xisoblanadi. Rikketsiyalar uchun esa kalamush, zahim qo’zg’atuvchisi quyon organizmida yaxshi ko’payadi. Material yuqtirilgan hayvonda kasallik belgilari ko’rina boshlansa, patologik anatomik tekshiriladi va ularning organ va to’qimalaridan yuqoridagi usullar yordamida toza kulturasi ajratib olinadi.
Mavzu Viruslarning umumiy xususiyatii. Bakterofaglar
Mashgulot maqsadi: virislarni o`stirish usullari bilan tanishtirish.
Namoyish qilish

1. Virusologik amaliyotda ishlatiladigan idishlar, asboblar (hujayra kulturasini o’stirish uchun shisha idishlar, matras, ovoskop, avtomatik titrlashda qo’llaniladigon pipetkalar, planshetkalar).

2. Chechak vaksinasi virusi morfologiyasini Morozov usuli bilan bo’yalgan preparatlari.

3. Viruslarni saqlanishini taminlaydigan va ko’paytirshda qo’llaniladigan oziq ( 199, Igla, Xenks, Gidrolizat va bosh.) muhitlar.

4. Oddiy va murakkab virionlar tuzilishini sxema va elektron-mikroskopik fotosuratlari, rangli surrat, slaydalar.

5. Birlamchi hujayra kulturasi va ularning tayyorlash etaplarining sxemasi.

6. 10-12 kunlik tovuq embrioni va unga patologik materiallarni yuqtirish usullari.

7. Viruslarni indikasiya va identifikasiya qilish usullari.

8. Tashqi muhit ob’ektlaridan faglarni ajratib olish usullari.

Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq

1. Hujayra kulturasida va tovuq embrionida viruslarni reproduksiyasini aniqlash (indikasiya).

a) viruslarning hujayraga sitopatik ta’siri bo’yicha.

b) gemagglyutinasiya reaksiyasi yordamida.

2. Rinositoskopik usulda bosma surtma tayyorlab bo’yab ko’rish.

3. Stafilakokk kulturasini fagotipini aniqlash.

Viruslar marfologiyasi va ultura struktura tuzilishi.

Mikroblar olamiga hujayra tuzilishiga ega bo’lgan prokariot va eukariotlardan tashqari hujayra tuzilish formasiga ega bo’lmagan patogen agentlar ham kiritilgan. Bularga kiradi:

1. Prionlar

2. Virioidlar

3. Viruslar

Prionlar ( ing.so’z proeinaceous infectious partict – oqsilsimon yuqumli bo’lakcha). Hujayrada normal prion oqsil strukturasi bo’lib (PrP^c –celluar prion protein) tarkibida nuklin kislota tutmaydi. Normal prion oqsili nukleazlarga rezistent bo’ladi, lekin proteaz fermentlar ta’sirida inaktivasiyaga uchraydi. Ularni issiq qonli organizimlardagi (odamda) 20 xromosoma tarkibidagi prion genomi tamonidan kodlashtirilib, boshqarilib turadi. Uzoq davom etuvchi mutasiya ta’sirida PrR ^c gen va Pr R^Sc ishtirokida transformasiyalanib (PrR ^c ) normal prion oqsilidan proteaz fermentlarga chidamli PrR ^Sc (screpie prion protein) patogent agentga aylanadi. Prion oqsillari boshlang’ich yuqumli agent sifatida (skrepi) tovuqlardan (Kroytsfeldt-Yakoba kasalligi), katta shoxli qoramollardan (spongiko’rinishdagi ensefalopatiya- sigir qutirishi kasalligi) ajratib olingan.

Viruslar esa hozirgi kundagi klassifikasiyasiga asosan vira (Vira) podisholigiga kiritilgan. Viruslar o’ta mayda organizimlar bo’lib, ularda hujayra tuzilishi va oqsil sintez qiluvchi sistemasi shakillanmagan. Tarkibida bitta tipdagi nuklein kislatasi tutadi (RNK yoki DNK). Qa’tiy obligat hujayra ichida ko’payuvchi parazitlar hisoblanib, parazitligini genetik darajada amalga oshiradi. Shuning uchun viruslarni genetik parazitlar ham deb atashadi.

Viruslar avtonom genetik strukturalar bo’lib, faqat viruslarga xos bo’lgan bir-biridan ajralgan (disyunktiv) usul bilan ko’payadi, ya’ni virusni nuklein kislotasi hujayrada alohida sintez bo’lsa, uning oqsillari boshqa joyda sintez bo’ladi, kiyin ular har bir virus tiplariga xos bo’lgan joyda (yadroda, yadro membranasida, sitoplazma strukturalarida yoki sitoplazmatik membranada) yig’iladi.Ularning yig’ilishida nuklein kislota oqsilni tanishi, oqsil-oqsilni tanishi prinsiplari yotadi.Viruslarning hujayradan tashqarisidagi formasini v i r i o n deb, hujayra ichidagi formasini esa v i r u s deb yuritiladi.

Viruslarning morfologik va ulturastrukturasini elektron mikroskop yordamida o’rganiladi. Virionlar o’lchami jihatdan mayda (22-30 nm poliomielit), o’rta (80-120 nm gripp), katta o’lchamda (00-350 nm chin chechak)

bo’lishi mumkin.Virionlarning shakli ham (rasm 30) turli ko’rinishlarda uchraydi. Shakli tayoqchasimon ( tamaki bargi virusi), o’qsimon (qutirish virusi), sharsimon (gripp, paragripp, gepatit V viruslari), ipsimon (flaviviruslar), kuboidal (chin chechak, ospa vaksina) spermatozoidsimon

(bakteriofaglar) bo’lishi mumkin.

Viruslar genomi gaploid ko’rinishda bo’lib bir tipdagi nuklein kislotadan DNK yoki RNK iborat, lekin retroviruslarda diploidli genom uchraydi. Virus genomi oltitadan birnecha yuz genlar tutishi mumkin va ularning nuklein kislotalari – ikki ipli, bir ipli, chiziqli (lineyni), xalqasimon va fragmentlangan bo’lishi mumkin.

RNK saqlovchi viruslarda faqat musbat ipli (+RNK) genom tutuvchi viruslar uchrab, infeksion virus deb ham ataladi. Bu viruslarda transkripsiya kuzatilmaydi, virusning RNK si bir vaqtni o’zida informasion (iRNK) vazifasini ham bajaradi.

Manfiy ipli RNK tutuvchi viruslarda esa RNK genomi faqat nasliy funksiyani bajaradi.

Virionlar tuzilishi jihatdan oddiy (yalang’oya) va murakkab (kiyingan) viruslarga bo’linadi. Oddiy viruslarga ( shol, gepatit A), murakkab viruslarga (qizamiq, OITV, gepatit V,) kiradi.

Oddiy virionlar nuklein kislota va uni zich o’rab turgan oqsil qobig’i — kapsiddan iborat (capsa- lotincha bo’lib g’ilof demakdir). Virionlarning kapsidlari o’z navbatida ketma ket keluvchi subbirliklardan iborat bo’lib ularni kapsomerlar deb ataladi (rasm-31). Kapsomerlarni elektron mikroskopda ko’rish mumkin, har bir virionlar oilasi uchun kapsomerlarni soni ularga xos xisoblanadi. Masalan, adenoviruslar 252 ta , pikornoviruslar 60 ta kapsomerlar tutadi. Nuklein kislotasi va kapsomer o’zaro birikib virusni nukleokapsidni hosil qiladi.

Murakkab virionlarni nukleokapsidi tashqi tomondan lipoproteinli qobiq bilan o’ralgan bo’lib –superkapsid yoki peplos deb nomlanadi (rasm-31). Superkapsid tarkibida oqsillardan tashqari, yog’ va uglevodlar lipo -, glikoproteinlar ko’rinishida uchraydi. Ba’zi viruslarda glikoproteinlar supekapsid tarkibida tikanak ko’rinishida (gripp, pargripp viruslarda) bo’lishi mumkin superkapsid ostida M, F oqsillar bo’lib, viruslar bilan zararlangan hujayralarning bir-biri bilan qo’shilib ketishini taminlaydi, bu esa gigant ko’p yadroli simplast hujayralari hosil bo’lishiga olib keladi va hujayralarning destruksiyasi bilan tugaydi. Bundan tashqari ba’zi viruslar o’ta murakkab tuzilishlarga ega bo’lib virusning nuklein kislotasi oqsil qobiq bilan o’ralgan, uning ustidan kapsid o’rab turadi (virus mag’izi), kapsid ustida esa virusni yana bir ichkiy matriks oqsil qavati (M-qavat) bo’lib u super kapsidga birikib ketadi (OITV), chin chechak virusi tuzilishi esa prokariot hujayralariga yaqin turadi.

Virionning kapsid kapsomerlari nuklein kislotani tashqi tomondan o’rab turganda ma’lum simmetriya tiplarini shakllantiradi. Virionlarda uch hil simmetriya tiplari uchraydi: spiralsimon, kubsimon va aralash.

Spiralsimon simmetriya ( tamaki mazaika, gripp, koronaviruslarda) vintsimon ko’rinishdagi nuklein kislotasini tashqaridan mustahkam oqsil subbirliklari (protomer) o’rab (rasm 31) turadi. Shakillangan nukleokapsid tayoqchasimon yoki ipsimon ko’rinishda bo’ladi. Spiral tayoqchasimon simmeriya tipiga ega bo’lgan oddiy viruslarga tamaki bargi virusi, ipsimonlariga esa ba’zi bir bakteriofaglar misol bo’la oladi. Bu tipdagi simmetriya tutovchi oddiy viruslar odam va umirtqali hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi.

Kubik yoki ikosaedrik simmetriya da kapsid virionni nuklein kislotasi joylashgan ma’lum ko’rinishdagi izometrik tana, mag’izni hosil qiladi. Kubsimon simmetriyada kapsid sharsimon, ba’zida prizmasimon shakilli kapsomerlardan tuzilgan. Har bir kapsomer besh (pentomer) yoki olti (seksomer) subbirliklardan tashkil (rasm 31b) topadi. Kubsimon simmetriya asosida, kapsomerlar hosil qiladigan teng tamonli burchakli kombinasiyalar yotadi.

Kubsimon simmetriyali odiy viruslar (yalang’och) ko’p qirrali shakilda (gepatit A, koksaki va boshqa enteroviruslar), superkapsid bilan o’ralgan murakkab viruslar esa, asosan sferik shakilga ega (orta-, paramiksoviruslar) bo’ladi. Lekin murakkab viruslarning o’qsimon (qutirish virusi), parallelepiped (chin chechak virusi) shakllariga ega tiplari ham bor.

Aralash simmetriya tiplari bakteriofaglarda kuzatiladi, ularning bosh qismida kubsimon, tanasida esa spiralimon simmetriyalar uchraydi (rasm 30).

Murakkab tuzilishga ega bo’lgan virionlarni ichkiy strukturasi, ularning mag’izi (serdsevina) deb ataladi. Adenoviruslarda mag’iz qismida DNK bilan bog’langan gistonlarga o’xshash oqsillar uchrasa, reoviruslarda bu ichkiy kapsid oqsillidan iborat.

Viruslarning taksonomik toifalari. Virusologiyada quyidagi taksonomik toifalar (kategoriyalar) qabul qilingan Viruslar tasnifi va taksonomiyasi yangi olingan ma’lumotlar asosida doimo to’ldirilib boriladi.

Viruslar Taksonomiyasi bo’yicha Xalqaro Tashkilot-VTXT (International Committee on Taxonomy of Viruses-ICTV) shug’illanadi. Bu tashkilot Butun Dunyo Sog’liqni Saqlash Tashkiloti bilan yaqin aloqada bo’ladi. Hozirgi kunda VTXT da 1550 xildan ortiq viruslar xususiyatlari yozilgan reestr tuzilgan va ma’lumotlar bazasi ICTV dB yaratilgan. Viruslar taksonomiyasining zamonaviy tizimi Linney tasnifining prinsiplariga asoslanadi va quyidagi taksonomik mezonlardan iborat: tartib, oila, oilacha, avlod, tur.

Tartib – genomning tipiga bog’liq ravishda virus oilalarini birlashtiradi va ularning lotincha nomlanishiga “ –viralis” qo’shimchasi qo’shiladi, masalan Mononega viralis (bir ipli manfiy RNK ipli).

Oila – umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega bo’lgan viruslar guruhlaridan (avlodlardan) tashkil topadi. Oila nomning ohiriga viridae so’zi qo’yiladi, masalan Poxviridae.

Oilacha- bir oilaga kiruvchi viruslarni o’rganishda ularning umumiy evolyusion kelib chiqishiga qarshi yangi ma’lumotlar olingan tag’dirda bu tokson qo’llaniladi. Oilacha “-virinae” qo’shimchasiga ega. Masalan, chin chechak virusi oilasi 2 ta oilachaga Chordopoxvirinae (umurtqalilarda chin chechak ketirib chiqaruvchi) va Entomopoxvirinae (hashoratlarda chin chechak ketirib chiqaruvchi) bo’linadi.

Avlod - umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega va umumiy ko’plab xususiyatlari o’xshash bo’lgan viruslarni jamlashtiradi. Avlod so’zi (virus) so’zi bilan tugaydi. Masalan Chordopoxvirinae oilachasiga 6 avlod kiritilgan, bulardan Orthopoxvirs va Parapoxvirs avlod vakillari tibbiy amaliyotda axamiyatliroq.

Tur – viruslarning avlod ichidagi bo’limidir. Tur bu nukleotid tarkibi o’xshash va ma’lum bir ekologik muhitni egallovchi bir avlodga mansub viruslar yig’indisidir. Turni nomlashda-“ virus” qo’shimchasi ishlatiladi. Masalan: chin chechak virusi, gripp virusi, Poliovirus, lekin hamma viruslarda oila osti kategoriyasi berilmagan va bakteriyalarga o’xshash binomenal (qo’sholoq) nomlash ham virusologiyada qo’llanilmaydi.

Virusologik amaliyotda viruslar turlari kenja tur, serovariantlar, genetik variantlar, shtamlar kabi rasmiy qabul qilinmagan ko’rsatkichlar ham keng qo’llaniladi.

Viruslarning tartib, oila, oilacha, avlod, turlarini aniqlashda asosiy mezonlar quyidagilarxisoblanadi:

1.Virus genomini tashkiliy tuzilishi va turi.

2.Virus replikasiyasining strategiyasi.

3.Virionning tuzilishi.

Avlod ichida turni saralash maqsadida quyidagi mezonlardan foydalaniladi:

- genom tarkibidagi o’xshashlik;

- tabiiy ho’jayini (ekologik manba);

- to’qima va hujayralarga trapizmi;

- patogenlik va sitopatologiya;

- infeksiyaning yuqish yo’li;

- virioning fizik-kimyoviy xususiyati;

- simmetriya tiplari;

- virusning antigenlik xususiyatlari.

Zamonaviy tasnif bo’yicha odam uchun patogen bo’lgan viruslar 20 ta oilaga kiritilgan. Bulardan 13 tasi RNK genomli viruslar va 7tasi esa DNK genomli viruslar xisoblanadi (rasm 32).