165
Grechixadoshlar, choydoshlar, dalachoydoshlar, qovoqdoshla, кaramguldoshlar,
gulxayridoshlar oilalariga tasnif va ularning asosiy vakillari to’g’risida tushuncha berish.
Reja:
1.
Grechixadoshlar oilasiga tasnif.
2.
Choydoshlar oilasiga tasnif.
3.
Dalachoydoshlar oilasiga tasnif.
4.
Qovoqdoshlar oilasiga tasnif.
5.
Karamguldoshlar oilasiga tasnif.
6.
Gulxayridoshlar oilasiga tasnif.
Tayanch iboralar: Grеchixadoshlar oilasi: ekiladigan grеchixa, movul, oddiy
otquloq, rovoch, suv qalampir, toron.Choydoshlar oilasi: xitoy choyi, hind choyi, Yaponiya
kamеlliyasi, xitoy kamеlliyasi. Dalachoydoshlar oilasi: dalachoy, qizilpoycha. Qovoqdoshlar
oilasi: oddiy qovoq, oddiy bodring, еyiladigan tarvuz, qovun, qozonyuvgich. Karamguldoshlar
oilasi: karam, jag’ – jag’, gorchitsa, qurtena, katran.Gulhayridoshlar oilasi: gulhayri,
gulibaxmal, tugmachagul, kanop, g’o’za. Lotincha nomi, gеografik tarqalishi, morfologik
tuzilishi, ahamiyati. Gul tuzilishi. Gul formulasi.
Grechixadoshlar oilasi – Polygonaceae
Bu oila 30 avlod, 800 ga yaqin turdan iborat. Bu oila vakillari asosan shimoliy
mintaqalarda o’sadi. O’zbekistonda 7 avlod, 150ga yaqin tur mavjud. Bu oilaga asosan o’t,
buta, tropik mintaqalarda daraxt o’simliklar kiradi. Barglari qarama-qarshi joylashgan, ikkita
pardasimon yon barglari birikib o’sib, naycha hosil qiladi.
Gullari mayda, to’g’ri, ikki jinsli yoki bir jinsli, ko’pincha murakkab tuzilgan ro’vak yoki
boshoqsimon to’pgulga yi’g’ilgan. Gullari anemofil yoki entomofil. Nektar saqlovchi qo’sh
bezlari tojbarglarning tub qismida joylashgan. Gulqo’rg’oni oddiy kosachasimon yoki
tojsimon, oq, yashil, pushti rangli, 3-6 tagacha, ba’zan o’zgarib, urug’i bilan saqlanib qoladi.
Changchilari 6-9 tagacha, ikkita bargchadan tuzilgan. Tugunchasi ustki, bir uyali.
Mevasi ko’pincha uch qirrali, yong’oqcha, ko’plarida gulqo’rg’oni bilan o’ralgan, bu esa
ularning shamol yordamida tarqalishiga moslashgan. Urug’ida unsimon endosperm
rivojlangan.
Grechixadoshlar oilasiga mansub o’simliklarda ko’p miqdorda antotsionlar, pigmentlar,
flavanoidlar, antraglikozidlar, oshlovchi moddalar saqlanadi.
Grechixa avlodi (Fagopyrum).
Bu avlodning vakillari bir yillik, ko’p yillik, o’simliklardir. Ularning otaligi 8ta, onaligi 3
meva bargli va 3 tumshuqli, mevasi 3 qirrali yong’oqcha bo’ladi. Gulqo’rg’oni 3 a’zoli, ikki
doiradan, androtseyi ham 3 a’zoli, 2 doiradan joy olgan, genitseyi 3 a’zoli senokarp holida
bo’lgan trimer gulni asosiy gul tipi deb hisoblansa bo’ladi. Bu oilaning ba’zi vakillarida
otaliklarining soni 9 tagacha bo’ladi va bundan ham oshadi.
Grechixa – F. sagitatum .
Bir yillik o’t bo’lib, poyasi shoxlanib o’sadi va bo’yi 70 sm gacha boradi. Bu o’simlik
yuraksimon uchburchak yoki yuraksmion nayza barglar chiqaradi. Gullari qalqonsimon
to’pgullarda joylashgan. Guli 5 bo’lakli oq yoki pushti rangli oddiy gulqo’rg’ondan iborat.
Onaligida 3ta ustunchasi bor, ularda boshoqsimon tumshuqcha bo’ladi. Mevasi 3 qirrali, silliq
yong’oqchadir. Urug’i kraxmalli, doni uchun ekiladi va yaxshi asal beruvchi o’simliklardan
hisoblanadi. Urug'i ovqatga ishlatilgani uchun "shimoliy guruch" ham deyiladi.
Tatar grechixasi – F. tataricum. Begona o’t sifatida uchraydi.
Ravoch – Rheum.
Ko’p yillik, yo’g’on ildizpoyali o’t o’simlik. Yer usti poyasining bo’yi 2 m gacha o’sadi.
Barglari ildiz oldiga o’rnashgan, katta, barg bandi uzun va go’shtdor bo’lib, organik
kislotalarga vitaminlarga hamda mineral tuzlarga boy hisoblanadi. Bahorgi barglari ovqatga
166
ishlatiladi va kompot, murabbo tayyorlanadi. Grechixalardan faqat ikki otaligi bilan farq
qiladi, shunda guldagi otaliklar atigi 8ta bo’lib qoladi, shu bilan birga ichki gulqo’rg’on
doirasining bir bargi yo’qolib, gulqo’rg’oni 5 a’zoli bo’lib qoladi.
Rheum tataricum
R. maxima, R. tataricum turlari ko’p uchraydi, bularning ildizlarida 10% gacha tannid
moddasi bo’ladi. Ravoch turkumining O’rta Osiyoda 12 turi tarqalgan. O’zbekistonda ravoch
turlari dorivor, oshlovchi, bo’yoqbop va sabzavot o’simligi sifatida foydalaniladi. Maksimovich
ravochi (Rh. maximovich)ning balandligi 40-100 sm, poyasi dag’al, tubi zangsimon qo’ng’ir,
barg qini bilan o’ralgan. Bo’yi 40-85 sm keladigan yirik mevali katta bargli ravoch (Rh.
macroarpum) va poyasi tubidan shoxlangan, silliq poyali, balandligi 50-100sm yuraksimon
ravoch (Rh. cardatum) keng tarqalgan.
Otquloq avlodi – Rumex. Bu avlodning O’rta Osiyo tog’larida 23 turi tarqalgan bo’lib,
ularning aksariyat qismi ko’p yillik o’t-o’simlik. Gullari ikki va ayrim jinsli. Bir yoki ikki uyli
o'simliklarning turlari tog'lar, zax yerlar va ariq bo'ylarida o'sadi. O'zbekistonda 10 ta turi
uchraydi. Otquloq ildizida 18% gacha teri oshlash sanoatida keng qo’llaniladigan oshlovchi
tannid moddasi bor. Uning mayda bargli otquloq (R. crispus), tugunchali otquloq (R.
conglomeratus), Suriya otqulog’i (R. syriacus), shovul yoki nordon otquloq (R. acetosa), oddiy
otquloq (R. confertis) va boshqa turlari tarqalgan. Shovul otquloq (R. acetosa) ovqatga
ishlatiladi.
Rumex obtusifolius Rumex crispus
Toron avlodi – Polygonum.
Polygonum scandens L
Toron turkumining 56 turi O’rta Osiyoning cho’l, adir, tog’ va yaylov zonasida keng
tarqalgan. Ular bir yillik va ko’p yillik o’t, buta va yarim butacha.
Polygonum polymorphum.
Turkumning asosiy turlari: Oshlovchi toron (R. cariarium). Bo’yi 60-150 sm. Ildizi yo’g’on,
undan bir nechta poya chiqadi. Barg pardasi qoramtir, qo’ng’ir, 20-25 mm. To’p guli yirik,
kuchli shoxlangan ro’vak, uzunligi 35 sm gacha, iyun, avgust oylarida gullab urug’laydi. Tog’
zonasidagi toshloqli yoki sernam mayin tuproqli yerlarda o’sadi. Toron ildizidan 20 % gacha
oshlovchi modda olinadi. Toronning O’zbekistonda kelintil toroni (P. persicaria), qamchigul
toroni (P. lapatifolium) singari turlari keng tarqalgan.
26
Qush tili, qizil tasma – P. aviculare.
Bir yillik o’t-o’simlik, poyasi yarim yotib o’sadi. Bu o’simlik hamma yerda mavjud,
mollar va parrandalarga beriladi, meditsinada
undan qon to’xtatadigan dori olinadi.
1.
26
Hamidov A., Nabiev M.M. “O‘zbekiston o‘simliklarini aniqlagichi”.-T.: 1987.-235
b.
Dostları ilə paylaş: |