Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o



Yüklə 43,03 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə76/139
tarix27.04.2018
ölçüsü43,03 Kb.
#40276
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   139

165 
 
        Grechixadoshlar, choydoshlar, dalachoydoshlar, qovoqdoshla, кaramguldoshlar, 
gulxayridoshlar  oilalariga tasnif va ularning asosiy vakillari to’g’risida tushuncha berish. 
 
Reja: 
1.
 
Grechixadoshlar oilasiga tasnif. 
2.
 
Choydoshlar oilasiga tasnif. 
3.
 
Dalachoydoshlar oilasiga tasnif. 
4.
 
Qovoqdoshlar oilasiga tasnif. 
5.
 
Karamguldoshlar oilasiga tasnif. 
6.
 
Gulxayridoshlar oilasiga tasnif. 
 
Tayanch iboralar:  Grеchixadoshlar oilasi: ekiladigan grеchixa, movul, oddiy 
otquloq, rovoch, suv qalampir, toron.Choydoshlar oilasi: xitoy choyi, hind choyi, Yaponiya 
kamеlliyasi, xitoy kamеlliyasi. Dalachoydoshlar oilasi: dalachoy, qizilpoycha.  Qovoqdoshlar 
oilasi: oddiy qovoq, oddiy bodring, еyiladigan tarvuz, qovun, qozonyuvgich. Karamguldoshlar 
oilasi: karam, jag’ – jag’, gorchitsa, qurtena, katran.Gulhayridoshlar oilasi: gulhayri, 
gulibaxmal, tugmachagul, kanop, g’o’za.   Lotincha nomi, gеografik tarqalishi, morfologik 
tuzilishi, ahamiyati. Gul tuzilishi. Gul formulasi.  
 
Grechixadoshlar oilasi – Polygonaceae 
Bu  oila  30  avlod,  800  ga  yaqin  turdan  iborat.  Bu  oila  vakillari  asosan  shimoliy 
mintaqalarda  o’sadi.  O’zbekistonda  7  avlod,  150ga  yaqin  tur  mavjud.  Bu  oilaga  asosan  o’t, 
buta,  tropik  mintaqalarda  daraxt  o’simliklar  kiradi.  Barglari  qarama-qarshi  joylashgan,  ikkita 
pardasimon yon barglari birikib o’sib, naycha hosil qiladi.  
Gullari mayda, to’g’ri, ikki jinsli yoki bir jinsli, ko’pincha murakkab tuzilgan ro’vak yoki 
boshoqsimon  to’pgulga  yi’g’ilgan.  Gullari  anemofil  yoki  entomofil.  Nektar  saqlovchi  qo’sh 
bezlari  tojbarglarning  tub  qismida  joylashgan.  Gulqo’rg’oni  oddiy  kosachasimon  yoki 
tojsimon,  oq,  yashil,  pushti  rangli,  3-6  tagacha,  ba’zan  o’zgarib,  urug’i  bilan  saqlanib  qoladi. 
Changchilari 6-9 tagacha, ikkita bargchadan tuzilgan. Tugunchasi ustki, bir uyali. 
Mevasi ko’pincha uch qirrali, yong’oqcha, ko’plarida gulqo’rg’oni bilan o’ralgan, bu esa 
ularning  shamol  yordamida  tarqalishiga  moslashgan.  Urug’ida  unsimon  endosperm 
rivojlangan.  
Grechixadoshlar  oilasiga  mansub  o’simliklarda  ko’p  miqdorda  antotsionlar,  pigmentlar, 
flavanoidlar, antraglikozidlar, oshlovchi moddalar saqlanadi. 
Grechixa avlodi (Fagopyrum).   
Bu avlodning vakillari bir yillik, ko’p yillik, o’simliklardir. Ularning otaligi 8ta, onaligi 3 
meva bargli va 3 tumshuqli,  mevasi  3 qirrali  yong’oqcha bo’ladi.  Gulqo’rg’oni  3 a’zoli, ikki 
doiradan,  androtseyi  ham  3  a’zoli,  2  doiradan  joy  olgan,  genitseyi  3  a’zoli  senokarp  holida 
bo’lgan  trimer  gulni  asosiy  gul  tipi  deb  hisoblansa  bo’ladi.  Bu  oilaning  ba’zi  vakillarida 
otaliklarining soni 9 tagacha bo’ladi va bundan ham oshadi. 
Grechixa – F. sagitatum . 
 Bir  yillik  o’t  bo’lib,  poyasi  shoxlanib  o’sadi  va  bo’yi  70  sm  gacha  boradi.  Bu  o’simlik 
yuraksimon  uchburchak  yoki  yuraksmion  nayza  barglar  chiqaradi.  Gullari  qalqonsimon 
to’pgullarda  joylashgan.  Guli  5  bo’lakli  oq  yoki  pushti  rangli  oddiy  gulqo’rg’ondan  iborat. 
Onaligida 3ta ustunchasi bor, ularda boshoqsimon tumshuqcha bo’ladi. Mevasi 3 qirrali, silliq 
yong’oqchadir.  Urug’i  kraxmalli,  doni  uchun  ekiladi  va  yaxshi  asal  beruvchi  o’simliklardan 
hisoblanadi. Urug'i ovqatga ishlatilgani uchun "shimoliy guruch" ham deyiladi. 
Tatar grechixasi – F. tataricum. Begona o’t sifatida uchraydi. 
Ravoch – Rheum
       Ko’p yillik, yo’g’on ildizpoyali o’t o’simlik. Yer usti poyasining bo’yi 2 m gacha o’sadi. 
Barglari  ildiz  oldiga  o’rnashgan,  katta,  barg  bandi  uzun  va  go’shtdor  bo’lib,  organik 
kislotalarga  vitaminlarga  hamda  mineral  tuzlarga  boy  hisoblanadi.  Bahorgi  barglari  ovqatga 


166 
 
ishlatiladi  va  kompot,  murabbo  tayyorlanadi.    Grechixalardan  faqat  ikki  otaligi  bilan  farq 
qiladi,  shunda  guldagi  otaliklar  atigi  8ta  bo’lib  qoladi,  shu  bilan  birga  ichki  gulqo’rg’on 
doirasining bir bargi yo’qolib, gulqo’rg’oni 5 a’zoli bo’lib qoladi.  
                              
                     Rheum tataricum 
       
R.  maxima,  R.  tataricum  turlari  ko’p  uchraydi,  bularning  ildizlarida  10%  gacha  tannid 
moddasi bo’ladi. Ravoch turkumining O’rta Osiyoda 12 turi tarqalgan. O’zbekistonda ravoch 
turlari dorivor, oshlovchi, bo’yoqbop va sabzavot o’simligi sifatida foydalaniladi. Maksimovich 
ravochi  (Rh.  maximovich)ning  balandligi  40-100  sm,  poyasi  dag’al,  tubi  zangsimon  qo’ng’ir, 
barg  qini  bilan  o’ralgan.  Bo’yi  40-85  sm  keladigan  yirik  mevali  katta  bargli  ravoch  (Rh. 
macroarpum)  va  poyasi  tubidan  shoxlangan,  silliq  poyali,  balandligi  50-100sm  yuraksimon 
ravoch (Rh. cardatum) keng tarqalgan. 
Otquloq avlodi – Rumex.  Bu avlodning O’rta Osiyo tog’larida 23 turi tarqalgan bo’lib, 
ularning aksariyat qismi ko’p yillik o’t-o’simlik. Gullari ikki va ayrim jinsli. Bir yoki ikki uyli 
o'simliklarning  turlari  tog'lar,  zax  yerlar  va  ariq  bo'ylarida  o'sadi.  O'zbekistonda  10  ta  turi 
uchraydi.  Otquloq  ildizida  18%  gacha  teri  oshlash  sanoatida  keng  qo’llaniladigan  oshlovchi 
tannid  moddasi  bor.  Uning  mayda  bargli  otquloq  (R.  crispus),  tugunchali  otquloq    (R. 
conglomeratus), Suriya otqulog’i (R. syriacus), shovul yoki nordon otquloq (R. acetosa), oddiy 
otquloq  (R.  confertis)  va  boshqa  turlari  tarqalgan.  Shovul  otquloq  (R.  acetosa)  ovqatga 
ishlatiladi.
               
 
 
 
   
 
 
Rumex obtusifolius                          Rumex crispus 
 
        Toron avlodi – Polygonum
Polygonum scandens L 
      
  Toron  turkumining  56  turi  O’rta  Osiyoning  cho’l,  adir,  tog’  va  yaylov  zonasida  keng 
tarqalgan. Ular bir yillik va ko’p yillik o’t, buta va yarim butacha.  
 
 Polygonum polymorphum.   
Turkumning  asosiy  turlari:  Oshlovchi  toron  (R.  cariarium).  Bo’yi  60-150  sm.  Ildizi  yo’g’on, 
undan  bir  nechta  poya  chiqadi.  Barg  pardasi  qoramtir,  qo’ng’ir,  20-25  mm.  To’p  guli  yirik, 
kuchli shoxlangan ro’vak, uzunligi 35 sm gacha, iyun, avgust oylarida gullab urug’laydi. Tog’ 
zonasidagi  toshloqli  yoki  sernam  mayin  tuproqli yerlarda o’sadi. Toron ildizidan 20 %  gacha 
oshlovchi  modda olinadi. Toronning O’zbekistonda  kelintil  toroni  (P. persicaria), qamchigul 
toroni (P. lapatifolium) singari turlari keng tarqalgan.
26
 
Qush tili, qizil tasma – P. aviculare. 
 Bir  yillik  o’t-o’simlik,  poyasi  yarim  yotib  o’sadi.  Bu  o’simlik  hamma  yerda  mavjud, 
mollar  va  parrandalarga  beriladi,  meditsinada 
undan qon to’xtatadigan dori olinadi.   
                                                             
1.
 
26
 
Hamidov A.,  Nabiev M.M. “O‘zbekiston  o‘simliklarini  aniqlagichi”.-T.: 1987.-235 
b. 
 


Yüklə 43,03 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   139




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə