Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

2. O’zbekiston fond bozorining rivojlanish bosqichlari

Qimmatli qog’ozlar bozori bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblansa, fond birjasi esa bozor iqtisodiyotining zaruriy bo’g’ini hisoblanadi.

Toshkent Respublika fond birjasi – bu qimmatli qog’ozlar bozoriga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalar (Markaziy depozitariya, Hisob-kliring palatasi, ikkinchi pog’onali depozitariyalar, brokerlik idoralari) bilan birgalikda qimmatli qog’ozlar bilan savdo jarayonlarini yanada takomillashtirib borish orqali fond bozorining barcha sub’ektlari uchun investitsiya manbalariga erkin kira olish imkoniyatini yaratib beruvchi tashkillashgan va doimiy faoliyat ko’rsatadigan qimmatli qog’ozlar bozoridir.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 1994 yil 21-yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq tashkil etilgan Toshkent Respublika fond birjasi bugungi kunda iqtisodiyotning barqaror o’sish sur’atlarining asosiy shartlaridan biri bo’lgan qimmatli qog’ozlar bozorining shakllanishida va uning rivojlanishida faol ishtirok etmoqda.
Zero, mazkur muassasa aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlarini birlamchi joylashtirish va ularning ikkilamchi bozorda erkin muomalada bo’lishi hamda investorlarning qimmatli qog’ozlar bilan oldi-sotdi jarayonlarini amalga oshirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib kelmoqda.
Birja savdolari orqali, xususiylashtirilgan korxonalar negizida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlari ko’rinishidagi mamlakat iqtisodiyotining turli sohalari xaqiqiy mulkdorlarga, va shunga mutanosib ravishda keng ko’lamdagi tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiyalash uchun yirik mablag’lar jalb qilinishiga, yangidan tashkil etilayotgan aksiyadorlik jamiyatlari esa o’z investitsiya loyihalarini amalga oshirishlari uchun qo’shimcha moliyaviy manbalarga ega bo’lmoqdalar.
Aksiyadorlik jamiyatlari o’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va ularni «Toshkent» Respublika fond birjasi savdolari orqali joylashtirish hisobiga, korxona rivojlanishi uchun ichki va tashqi kapital bozoridan cheklanmagan miqdorda investitsiya resurslarini jalb qilishlari mumkin.
Mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorining shakllanishida Toshkent Respublika fond birjasi faoliyatini baholab ta’kidlash mumkinki, uning tashkil etilishi va savdo bitimlari zamonaviy texnologiyalar asosida amalga oshirilishi natijasida barcha investorlar uchun qimmatli qog’ozlar bozorida qulay va ochiq ishtirok etish imkoniyati paydo bo’ldi.
Iqtisodiy adabiyotda “fond bozori” va “ qimmatli qog’ozlar bozori” degan atama mavjud. Biz bu atamalarga aniqlik kiritishga harakat qilamiz.
Qimmatli qog’ozlar bozori fond bozoriga nisbatan keng ma’noga ega. Chunki qimmatli qog’ozlar bozori tarkibiga fond bozori(birja) va birjadan tashqari bozorni oladi.
Mamlakatlarning siyosiy tuzilmasi, iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi va faoliyat ko’rsatayotgan investitsiya institutlarining faoliyatdagi cheklovlarning mavjudligiyoki yo’qligi alohida olingan mamlakatlarda fond birjalarining qaysi mulkchilik asosida tashkil etilishiga va uni faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi.
Biz quyidagi chizmada fond birjalarining huquqiy jihatdan tashkil etilishi turlarini ko’rishimiz mumkin: