Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

1-rasm Fond Birjalarining turlari¹

Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, xalqaro amaliyotda fond birjalarining turli mulkchilik shaklida tashkil etilishi mumkin.

Xalqaro amaliyotda xususiy fond birjalari aktsionerlik jamiyatlari shaklida tashkil etiladi. Bu jamiyatlarni ng aksiyadorlari bo’lib xususiy kompaniyalar hisoblanadi. Bunday mulkchilik shaklidagi fond birjalari qimmatdi qog’ozlar bilan birja savdolarini tashkil qilishda mustaqil hisoblanadilar. Birja savdolari mamlakatdagi mavjud qonunchilik asosida tashkil etiladi va olib boriladi. Amaldagi qonunchilikni buzganlik uchun ko’zda tutilgan huquqiy majburiyat asosida javobgarlikka tortiladi. Xususiy fond birjalari faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlarda davlat organlari tomonidan o’z zimmalariga birja savdolari va savdo btimlari bo’yicha qaltisliklar bo’yicha hech qanday majburiyatlarni olmaydilar. Birjalarning bunday shakllari AQShdagi fond birjalari, ya’ni Nyu York fond birjasi(New York Stock Exchange) va Bubk Britaniyada London fond birjasi (London Stock Exchange) shakllangan va ular o’z faoliyatini olib bormoqdalar.
Birja bozorida shu mamlakatning fond birjalarida qimmatli qog’ozlar bilan savdo sotiq kiradi. Birjadan tashqari bozorda esa fond birjasidan tashqarida olib boriladigan qimmatli qog’ozlar bilan savdo kiradi.
Biz kurs ishimizning quyidagi chizmasida qimmatli qog’ozlar bozorining tarkibini ko’ramiz.
2-rasm

Qimmatli qog’ozlar bozorining tarkibiy tuzilmasi²

Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, fond(birja) bozoridan tashqari qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozori mavjud. Ushbu bozorda depozit sertifikatlari, veksellar, depozit jamg’arma sertifikatlari olib sotiladi. Biz kurs ishimiz Respublikamizdagi fond bozorini “Toshkent” Respublika fond birjasi rivojlanish bosqichi asosida yoritamiz.

Xalqaro amaliyotda ochiq huquqiy fond birjalari o’z faoliyatini davlat tashkiloti maqomida olib boradilar va ular doimiy ravishda davlatning vakolatli organlari tomonida nazorat etib boriladi.
Mazkur tavsiyalarning mamlakatlar o’zlarining fond bozorlari tizimini yaratishda yo’l qo’ygan xatolarini takrorlamaslik imkonini beradi. Ushbu tamoyilning bosqichma bosqich va izchil hayotga tatbiq etilishi sezilarli natijalarga erishish imkonini berdi.
Mamlakatimizda 1991 yilning bahor oylarida O’zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan mamlakatning eng yangi tarixida birinchi Toshkent O’zbekiston Respublikasi tovar xom ashyo birjasi tashkil etildi. Shu yilning yoz oylarida birja savdolarining shiidat bilan o’sishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning ishtirokchilari tarkibini kengaytirilish zaruratini keltirib chiqardi.1991 yilning avgustida O’zbekiston tovar xom ashyo birjasi ma’suliyati cheklangan jamiyat Toshkent Respublika universal tovar fond birjasi(qisqartirilgan nomi Toshkent fond birjasi)ga aylantirildi va uning tarkibida qimmatli qog’ozlar borining dastlabki tashkiloti fond bo’limi ochildi.
Ushbu fond bo’limi zimmasiga qimmatlt qog’ozlarning uyuo’gan Respublika bozorini tashkil etish(fond boyliklari bilan birja savdolarini tashkil qilish), birjaning ustav sarmoyasini shakllantirish maqsadida joylashtirish vazifalari yuklatildi.
1992 yilning yanvar oyida toshkent birjasining Fond bo’limi O’zbekiston Respublikasida birinchi bo’lib qimmatli qog’ozlar bilan muntazam savdolarni o’tkazishga kirishdi. 1992 yilda Toshkent birjasini fond bo’limining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar bo’yicha aylanmasi 26.0 mln rublni tashkil qildi. Bu ko’rsatkich Rossiya federatsiyasining dongdor fond birjalarining xuddi shunday ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadigan darajada edi. Fond bozorining mamlakat miqyosida dastlabki yirik muassasa bo’lgan fond bo’limi nafaqat dastlabki emitentlar va sarmoyadoralarning balki O’zbekiston Respublikasining moliya vazirligining ham e’tiborini tortdi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi o’sha vaqt endigina fond bozoriga nisbatan munosabatlarni belgilay boshlab, uni tartibga solib turishga urinib ko’rdi.
O’zbekiston Respublikasi fond bozorining malakali ishtirokchilarini shakllantirish bo’yicha katta ishlar amalga oshirila boshladi. Bu olib olib borilgan maqsadli ishlar natijasida mamlakatimizda milliy fond bozorining malakali ishtirokchilari toifasi shakllantirildi va ular hozirda fond bozorida faoliyat ko’rsatib kelishmoqda.
O’zbekiston Respublikasida qimmatli qog’ozlar bilan savdo savdo hajmlarining muntazam ravishda o’sib borishi natijasida mamlakatimizda 1993 yil 2 sentyabrda “Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunning 17 moddasida ilk bor fond birjasi tushunchasiga ta’rif berildi. Unga asosan “Fond birjasi qimmatli qog’ozlar bilan bir maroida muomalada bo’lishning zarur shart sharoitini ta’minlash, ularning bozor bahosini (qimmatli qog’ozlar talab va taklifi o’rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni) belgilash va ularga doir ma’lumotlarni keragicha tarqatish, qimmatli qog’ozlar qatnashchilarining kasb mahoratini yuqori darajada saqlab borish faoliyatining alohida sohasi bo’lgan tashkilotdir”.
Fond birjasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga, birja ustaviga hamda qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq xizmatlarni amalga oshirishning ichki qoidalariga amal qiladi.
Mamlakatimizda ushbu qonunni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 aprelda “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkchilikning himoya etishni ta’minlash va qimmatli qog’ozlar bozori infratuzilmasini rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Ushbu qonunchilik hujjatlariga asosan uning negizida, uning nomini, avvalgi rasmiy belgisini bir o’rkachli tuya(matonatlilik va chidamlilik ramzi) fond birjalari faoliyati ko’rsatishining mumtoz tamoyillariga asoslangan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga amal qilish an’analarini saqlab qolgan yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklidagi “Toshkent” Respublika fond birjasi tashkil etildi.
O’z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab “Toshkent” Respublika fond birjasi tarmoq dasturiy mahsulotlarni yaratishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb etish bilan birga savdolarning elektron birja tizimini barpo qilish, shuningdek, aksiyalashtirish va aksiyalarni xarid qilish tashviq qilish bo’yicha faol ishlarni boshlab yubordi.
Barcha fond birjalarida bo’lganligi kabi “Toshkent” Respublika fond birjasida ham birja savdolarida ishtirok etish uchun faqat O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi maxsus litsenziyaga bo’lgan birja a’zolariga ruxsat etildi. Faoliyatining dastlabki yilida “Toshkent” Respublika fond birjasi o’z qo’li ostiga 250 nafar a’zolarini birlashtirdi, ularning deyarli to’rtdan bir qismini xususiy shaxslar tashkil etdi. Birja a’zoligiga kirish shartlari brokerlik joylarining sotib olinishi va muntazam a’zolik badallarining to’lanilishini nazarda tutdi.
Hozirgi paytda “Toshkent” Respublika fond birjasi mamlakatimiz moliya tizimining tez rivojlanayotgan tuzilmalaridan biri bo’lib, sarmoya bozorining fond ulushi o’zgarishlariga katta ta’sir ko’rsatdi. Shuni ta’kidlash lozimki, “Toshkent” Respublika fond birjasining faol pozitsiyasi sababli qisqa muddatda rivojlangan qimmatli qog’ozlar savdo tizimining tashkiliy texnik, huquqiy va iqtisodiy asoslari yaratildi. Hozirda birja O’zbekiston Respublikasining barcha hududlarida o’z filiallariga ega.
Xalqaro amaliyotda xorijiy mamlakatlarning yirik birjalari faoliyatini rivojlantirishda yagona xalqaro savdo tizimiga ulanish alohida ahamiyat kasb etmoqda. “Toshkent” Respublika fond birjasida ham jahon qimmatli qog’ozlar bozoriga integratsiya yo’nalishida faoliyat amalga oshirilmoqda. 1995 yilda xalqaro tashkilotning qarorgoxi Istanbul shahrida joylashgan Evroosiyo federatsiyasiga (FEAS) qo’shildi. 1999 yilning sentyabr oyida Frankfurt fond birjasi bilan o’zaro hamkorlik va ma’lumotlar ayirboshlash yuzasidvn shartnoma imzolandi. 2004 yilning 23 iyulida “Toshkent” Respublika fond birjasi va London fond birjasi o’rtasida o’zaro hamkorlik to’g’risida shartnoma imzolandi. Bundan tashqari hozirgi vaqtda “Toshkent” Respublika fond birjasi va quvayt avtomatlashtirilgan savdo tizimi (Kuwait Automated Trading System) departamenti Bilan o’zaro hamkorlik qilish yuzasidan muzokaralar olib borildi.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda fond bozorining dvigateli tashkil etilgan va o’z faoliyatini olib bormoqda. Biz “Toshkent” Respublika fond birjasining tuzilishi, faoliyati va savdo aylanmalarini tahlil etishga harakat qilamiz.
Mamlakatimizda fond birjasini shakllanishi va uni rivojlantirish bosqichlarini yoritib berishga harakat qilamiz.