Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida fond bozorini takomillashtirish yo’llari

Qimmatli qog’ozlar bozorining davlat boshqaruvi vakolatli organlari tomonidan:

• qimmatli qog’ozlar va emissiya prospektlarini chiqarishni ro’yxatga olish, emitentlarning ularda nazarda tutilgan shartlar va majburiyatlarga rioya kilishlari ustidan nazoratni amalga oshirish;

  
  

• qonunga muvofiq qimmatli qog’ozlar tug’risidagi axborot emitentlar va qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilari tomonidan ma’lum kilinishini ta’minlash;

  
  

• mutaxassislarni attestatsiyalash, investitsiya institutlari faoliyatini litsenziyalash va nazorat kilish;

  
  

• investorlar hamda qimmatli qog’ozlar bozorining boshqa ishtirokchilari bergan shikoyatlarni kurib chiqish va qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari bajarishi majburiy bo’lgan xulosalar chiqarish, kursatmalar berish yo’li bilan amalga oshirish.

  
  

O’zbekiston Respublikasi xududida qimmatli qog’ozlar yuzasidan tuziladigan bitimlarni tartibga solish birjalardagi va birjadan tashqaridagi oldisotdi bitimlarga, shuningdek qimmatli qog’ozlarni sovg’a qilish, meros qilib olishga, ustav fondiga kiritishga hamda ularning mulklari o’zgarishiga olib keladigan boshqa xarakatlarni amalga oshirishga nisbatan qo’llaniladi.

Investitsiya institutlari bitimlarni faqat qonun xujjatlarida belgilab qo’yilgan shakldagi topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xaklari asosida ularda ko’rsatilgan barcha zarur shartlarga aniq rioya kilgan xolda mijozlar hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Qimmatli qog’ozlar bozoridagi professional faoliyat davlat vakolat bergan organ tomonidan beriladigan maxsus ruxsatnoma - litsenziya asosida amalga oshiriladi. Litsenziya bsrgan organ investitsiya institutlari faoliyatini nazorat kilib turadi va qonun xujjatlari buzilgan takdirda berilgan litsenziyani chiqarib olish tug’risida qaror qabul qiladi.
Davlat tomonidan vakolat bergan organ qimmatli qog’ozlar bilan zarur darajada professional faoliyat kursatilishini ta’minlash maqsadida: jismoniy shaxslar (investitsiya institutlari va fond birjalarining xodimlari) qimmatli qog’ozlar bozori mutaxassisi malaka guvoxnomasini olishlari uchun ular oldiga qo’yiladigan malaka talablarini; o’z mablag’lari etarli bo’lishining majburiy normativlarini va qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar bo’yicha tavakkalchilikni cheklovchi boshqa ko’rsatkichlarni belgilaydi. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyatni investitsiya institutlari uchun qonunda belgilab qo’yilgan tartibda amalga oshiradilar.
Faoliyatning ta’qiqlangan turlari quyidagilardir:

• davlat ro’yxatidan o’tkazilmagan xolda yoki qimmatli qog’ozlarga taaluqli axborotni oshkor etmasdan qimmatli qog’ozlar emissiyasini amalga oshirish;

  
  

• tegishli litsenziyasiz qimmatli qog’ozlar bozorida faoliyatni amalga oshirish;

  
  

• soxta bitimlar, talablarni uzaro hisobga olish, kiska muddatli sun’iy bitimlarni amalga oshirish orqali qimmatli qog’ozlar bozorida manipulyatsiya kilish;

  
  

• muhim axborotdan qonunga xilof ravishda foydalanish;

  
  

• ayrim qatnashchilarning mavkeida ustunlik yaratish maqsadida kandaydir belgilarga karab qimmatli qog’ozlar bozorini bulish;

  
  

• qimmatli qog’ozlar bozorida savdo kilishning qonun xujjatlarida belgilangan asosiy printsiplariga zid boshqa xatti xarakatlarni amalga oshirish.

  
  

Qimmatli qog’ozlar bozorining o’ta murakkabligi va uning tez o’zgaruvchanligi, ishtirokchilar sonining ko’pligi va xilma-xilligi, katta xajmlarda shartnomalar va amallarning bajarilishi, xar xil turdagi axborotlarning bajarilishi, xar xil turdagi axborotlarning mavjudligi va ularning almashinib turishi va boshqa omillarning kimmatli kkog’ozlar bozorida turli gayriqonuniy ishlarning yuz berishiga sabab bo’lishi mumkin.

Bunday xol investorlarning manfaatlari va huquqlarini paymol kilishga, ularning fond bozoriga nisbatan ishonchlarini kamaytirish, pirovard natijada esa bozorning nufuzini pasaytirishi mumkin.
Shu sababli qimmatli qog’ozlar bozori davlat boshqaruvi vakolatli organlari tomonidan nazorat kilib turiladi va boshqariladi.
4-jadval