Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

1. Iqtisodiyotda fond bozorining ro’li va ahamiyati

Fond birjasi - qimmatli qog’ozlarning alohida tarzda uyushgan bozoridir. U uzoq rivojlanish tarixiga ega. To’rt yuzdan ortiq yil mobaynida qimmatli qog’ozlar bilan birja savdosini tashkil etish shakli ham, birja o’zining jamiyatning iqtisodiy va siyosiy iqtisodiyotdagi roli ham o’zgardi.

XIX asrning oxiri va XX asr boshida ishlab chiqarishning jadal o’sishi hamda bozorning jonlanishi yuz berdi. Ayniqsa, birinchi jaxrn o’rushidan keyingi davrda sanoat hamda savdo-sotiq jadal rivojlana boshladi. Qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va ular bilan savdo - sotiq qilishning keskin oshishi ushbu jarayonlarni aks ettiradi. Birja savdosiga, shu jumladan, kreditdan foydalangan holda savdo qilish uchun, o’nlab million o’rta va kichik xususiy sarmoyadorlar jalb etildi. Birjalar aylanmalari dastlabki o’ttiz yilda keskin o’sdi, birinchi jaxon urushi yillari bundan mustasno. Aynan o’sha davrda fond birjalari bozor itqstisodiyotining muhim muassasalari bir qatorda o’z o’rnini egalladi.
1929 yil oktyabrda Nyu - York fond birjasining inqirozga uchrashi 1929 - 1933 yillardagi jahon iqtisodiy tangligining boshlanishiga sabab bo’ldi.
Qimmatli qog’ozlarga o’z pullarini sarflagan kishilarning ko’pchiligi bankrot bo’ldi. AKD1 va jahonning k.ator boshqd badaavlat korxonalarining iqtisodiyoti fojia yokasiga kelib qoldi. 30 - yillardan boshlab AQShda, keyinchalik boshqd mamlakatlarda ham k.immatli qog’ozlar bozorini, xususan fond birjasining faoliyatini tartibga solishga yunaltirilgan qator islohotlar amalga oshirildi. Birja ishtirokchilarining faoliyati ustidan davlat nazorati o’rnatildi va birjada o’z aksiyalarini sotgan emitentlarni teshirishning qat’iy tadbiri ishlab chiqildi. Bunday xarakatlardan maqsad birjani ommaviy olib-sotarlikdan asrash, sarmoyadorlar huquqva manfaatlarini ximoya qilishdir.
XX asrning sungi 50 yilda katta o’zgarishlar yuz berdi. Ushbu davrda fond birjasining operatsiyalari ob’yekti va turi, texnik tashkiliy daraja, faoliyat jutrofiyasi kabi ko’pgina asosiy tarkibiy ko’rsatkichlari o’zgardi. Janubiy - Sharqiy Osiyo mamlakatlarda birja savdolarining kator yangi yirik markazlari paydo bo’ldi. Turli malakatlar birja tizimlarining baynalminallashuvi kuchaydi, jahonning turli fond birjalari o’rtasidagi kuchlar nisbatida siljishlar yuz berdi.
Fond birjalari real kapitalning rivojlanishini aks ettirgan holda ularning o’sishiga ko’p jihatdan yordam beradi.
Birjalar faoliyati qimmatli qog’ozlarni sarmoyadolrlarning keng katlami ichida tarkatilishini rag’batlantiradi, bu esa jamiyatni katta kismining moddiy axvoli yaxshilanishiga kumaklashadi.
Birjalar sarmoyalarning bir tarmovdan boshqasiga okib kirishini, ularning eng istiqbolli sohalarga tuplanishini taminlaydi.Bundan tashkdri, ular turli korxonalar, xo’jalik tarmoqlari va sohalarini bozor nuqtai nazaridan kieslashga yordam beradi.
Fond birjasi o’z faoliyatida qonun hujjatlariga, birja ustaviga hamda qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan birja savdolari qoidalariga amal qiladi.
Fond birjasi qonunchilikka muvofiq ro’yxatdan o’tkaziladi va u qimmatli qog’ozlarga doir birja faoliyati yuritish uchun Davlat mulkini boshqarish bo’yicha vakolatli davlat organidan litsenziya oladi. Birja faoliyati yuritish uchun litsenziya olmagan tashkilot bunday faoliyat yurtishga haqli emas. Qonun hujjatlariga muvofiq fond birjalariga qo’yilgan talablarga javob beradigan boshqa birjalar qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organining yozma xulosasi asosida o’zining tuzilmasida fond bo’limlarini tuzishga haqli.
Boshqa birjalarda fond bo’limlarini tuzishga va faoliyatiga qo’yiladigan talablar qonunchilikda belgilanadi.
Qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyat olib borish huquqini beruvchi ruxsatnoma (litsenziyasi) bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslar fond birjasi muassislari bo’lishlari mumkin.
Fond birjalarining a’zolari birjada brokerlik joyini sotib olgan qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari bo’lishlari mumkin. Fond birjasi a’zolarining soni birjaning boshqaruv organlari tomonidan boshqariladi. Fond birjasining a’zolari davlat boshqaruv organlari, prokuratura va sud, ularning raxbar xodimlari yoki mutaxassislari bo’lishi mumkin emas.
Fond birjasi a’zolarini savdolarga qo’yish faqatgina ularda qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyat olib borish uchun tegishli litsenziyaga ega bo’lgandan keyin ruxsat etiladi. Boshqa birjaning a’zosi qimmatli qog’ozlar bozorida investitsion vositachi sifatida faoliyat olib borish uchun litsenziyaga ega bo’lsa fond bo’limlari tomonidan tashkil etilgan savdolarda ishtirok etish xuquqiga ega.
Qimmatli qog’ozlar bilan birja savdosini amalga oshirish qoidalari birjaning oliy boshqaruv organi tomonidan qimmatli qog’ozlar bozorini tartiblashtirish bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan xolda tasdiqlanadi.
Qoidalarda quyidagilar nazarda tutilmog’i lozim:

• birja savdolarining joyi va vaqti to’g’risida ma’lumot;

  
  

• qimmatli qog’ozlarni birja oldi-sotdisiga chiqarish tartibi;

  
  

• birja bitimlarining tavsifi;

  
  

• mijozlar brokerlarga beradigan topshiriq (buyruq) turlari;

  
  

• tuzilgan bitimlar bo’yicha tekshiruv va xisob kitob tartibi;

  
  

• oldi-sotdini tashkil etish;

  
  

• bitimlarni ro’yxatdan o’tkazish va rasmiylashtirish tartibi;

  
  

• qimmatli qog’ozlar muomalasini amalga oshirishda foydalaniladigan shartnoma, hisobot, buyurtma va xabarnomalar hamda birjaga oid boshqa hujjatlar namunalari.

  
  

Fond birjalari va boshqa birjalarning fond bo’limlari nizom, qimmatli qog’ozlar savdosi bo’yicha ichki qoidalar, qimmatli qog’ozlar bozorini tartiblashtirish bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan ustav (fond bo’limining nizomi) asosida xarakat qiladi.

Hukumat hujjatlari hukumat tomonidan ikkala shaklda ham chiqarilgan. O'sha davrdagi Rossiya qonunchiligiga ko'ra, aktsiyalar ro'yxatdan o'tgan qog'ozlar edi. Biroq, yakka tartibdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining ustavlarida 20-asr boshlarida eng keng tarqalgan bo'lib ko'tarilgan qog'ozlar foydasiga istisnolar qilingan.
Rossiya imperiyasining qimmatli qog'ozlar bozorining shakllanishi jadal iqtisodiy o'sish, milliy daromadning o'sishi fonida, inflyatsiyaning yo'qligi va xorijiy kapitalning faol ishtiroki bilan sodir bo'ldi. Bu o'sha davr uchun zamonaviy infratuzilmaning ancha tez shakllanganini va investorlar doirasining kengayishini tushuntiradi. Oltin standartining mavjudligi va shunga mos ravishda etakchi jahon davlatlarida kapital harakatida cheklovlarning yo'qligi moliya bozorlarining xalqaro xarakterini belgilab berdi. Rossiya bozorining o'sha paytda ham, hozir ham asosiy muammosi - bu ommaviy investorning yo'qligi (birinchi navbatda, aholining ko'pchiligining turmush darajasi pastligi bilan bog'liq). Xorijiy kapitalni jalb qilish o‘sha davrda Rossiya hukumatining ustuvor vazifalaridan biri edi.
Xorijiy investorlar, asosan, davlat obligatsiyalari va temir yoʻl kompaniyalarining davlat tomonidan kafolatlangan aktsiyalari va obligatsiyalariga mablagʻ kiritdilar. Ular Rossiya qimmatli qog'ozlariga kiritilgan barcha investitsiyalarning 1/3 qismini tashkil etdi. Ularning 70 foizi davlat mablag‘lariga yo‘naltirildi. Barcha investitsiyalar va kafolatlangan temir yo'l qiymatlarining yarmidan ko'pi xorijiy kapital edi. (10 170)
Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish maqsadida hukumat o'z mablag'lari daromadini pasaytirdi va shu bilan ularning xususiy sektorga tarqalishiga yordam berdi. Bu 19-asrning 90-yillarida aktsiyadorlik jamiyatlariga qoʻyilmalarning oʻsishining sabablaridan biri edi. 1900-yillarning boshlariga kelib, Rossiya milliy iqtisodiyotida faoliyat ko'rsatayotgan ustav kapitalining uchdan bir qismini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz xo'jalik yurituvchi sub'ektlar Rossiya davlatiga ishonmaydilar va undan qo'rqishadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin, bu Rossiya fond bozorida o'sishning yo'qligini tushuntiradi.
Shuni ham hisobga olish kerakki, Rossiya fond bozorlari holatini belgilovchi siyosiy omillar uning chegaralaridan tashqariga chiqdi. Bugungi kunda birinchi marta alohida tashqi iqtisodiy hodisalar emas, balki tashqi munosabatlarning o'zi, boshqa mamlakatlarning siyosiy yo'nalishi Rossiya fond bozoriga hal qiluvchi ta'sir ko'rsata boshladi.
Avvalo, 2000 yilda rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorlari holatining umumiy yomonlashuvi boshlanadi, bu AQShning o'sib borayotgan savdo kamomadini qoplash uchun xorijiy kapitalni jalb qilishga yo'naltirilganligi sababli yuzaga keladi.
1998 yilda 280 milliard dollar, 1999 yilda 340 milliard dollar bo'lgan bo'lsa, 2000 yilda 420 milliard dollar darajasida prognoz qilinmoqda, bu yalpi ichki mahsulotning mos ravishda 2,5, 3,7 va 4,3 foizini tashkil qiladi. 2001 yilda AQSh savdo kamomadining 4,4% gacha kengayishi kutilmoqda. (9, 15)
Bu, birinchi navbatda, portfel investitsiyalari shaklida amalga oshiriladigan AQShga kapital oqimini ko'paytirishni talab qiladi. Bu oqimlarning beqarorligi, bir tomondan, AQSH fond bozorining yanada o‘sishi uchun zahiralarning aniq yo‘qligi, ikkinchi tomondan, AQSh oldida turgan ob’ektiv vazifani belgilab beradi: AQSHning har qanday davlatida qimmatli qog‘ozlar bo‘lishini ta’minlash. bozor, u baribir butun tinchlik poytaxtlari uchun eng jozibador bo'lib qoladi.
Bunday vaziyatda Rossiya nafaqat mamlakatdagi hozirgi beqaror siyosiy vaziyat tufayli, balki Amerikaning ichki siyosiy hayotining o'ziga xos xususiyatlari tufayli, birinchi navbatda, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan ancha yomon ahvolda bo'ladi. prezidentlik kampaniyasi.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz xo'jalik yurituvchi sub'ektlar Rossiya davlatiga ishonmaydilar va undan qo'rqishadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin, bu Rossiya fond bozorida o'sishning yo'qligini tushuntiradi.
Shuni ham hisobga olish kerakki, Rossiya fond bozorlari holatini belgilovchi siyosiy omillar uning chegaralaridan tashqariga chiqdi. Bugungi kunda birinchi marta alohida tashqi iqtisodiy hodisalar emas, balki tashqi munosabatlarning o'zi, boshqa mamlakatlarning siyosiy yo'nalishi Rossiya fond bozoriga hal qiluvchi ta'sir ko'rsata boshladi.
Avvalo, 2000 yilda rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorlari holatining umumiy yomonlashuvi boshlanadi, bu AQShning o'sib borayotgan savdo kamomadini qoplash uchun xorijiy kapitalni jalb qilishga yo'naltirilganligi sababli yuzaga keladi.
1998 yilda 280 milliard dollar, 1999 yilda 340 milliard dollar bo'lgan bo'lsa, 2000 yilda 420 milliard dollar darajasida prognoz qilinmoqda, bu yalpi ichki mahsulotning mos ravishda 2,5, 3,7 va 4,3 foizini tashkil qiladi. 2001 yilda AQSh savdo kamomadining 4,4% gacha kengayishi kutilmoqda. (9, 15)
Bu, birinchi navbatda, portfel investitsiyalari shaklida amalga oshiriladigan AQShga kapital oqimini ko'paytirishni talab qiladi. Bu oqimlarning beqarorligi, bir tomondan, AQSH fond bozorining yanada o‘sishi uchun zahiralarning aniq yo‘qligi, ikkinchi tomondan, AQSh oldida turgan ob’ektiv vazifani belgilab beradi: AQSHning har qanday davlatida qimmatli qog‘ozlar bo‘lishini ta’minlash. bozor, u baribir butun tinchlik poytaxtlari uchun eng jozibador bo'lib qoladi.
Bunday vaziyatda Rossiya nafaqat mamlakatdagi hozirgi beqaror siyosiy vaziyat tufayli, balki Amerikaning ichki siyosiy hayotining o'ziga xos xususiyatlari tufayli, birinchi navbatda, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan ancha yomon ahvolda bo'ladi. prezidentlik kampaniyasi.