Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

2-jadval

O’zbekiston Respublikasida aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozori nisbati⁵

№	Yillar	Birlamchi bozori		Ikkilamchi bozori
		hajmi (mlrd. so’m)	ulushi %da	hajmi (mlrd. so’m)	ulushi %da
1	2014 yil	268,9	67,1	131,9	32,9
2	2015 yil	483,4	68,5	222,3	31,5
3	2016 yil	560,4	74,9	187,7	25,1
4	2017 yil	930	63	547,3	37
5	2018 yil	634,8	42,3	866,2	57,7
6	2019 yil	1148,4	57,8	839	42,2
7	2020 yil	748,9	82,3	161,5	17,7

Yuqoridaggi 2-jadvalda 2014-2020 yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasida aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozorlari nisbat ko’rsatkichlari keltirilgan.ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra 2014 yilda jami aksiyalarning 67,1%i, ya’ni 268,9 mlrd so’mi birlamchi bozorda sotilgan bo’lsa, 32,9%i, ya’ni 131,9 mlrd. so’mi ikkilamchi bozorda sotilganligini ko’rishimiz mumkin. Ushbu yillar davomida aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozorlardagi nisbati turlicha o’zgarganligini ko’rishimiz mumkin. Masalan, 2019 yilda jami aksiyalarning 82,3% i, ya’ni 748,9 mlrd. so’mi birlamchi bozorlarda, 17,7%i, ya’ni 161,5 mlrd. so’mi ikkilamchi bozorlarda sotilganligini ko’rishimiz mumkin.

Qimmatli qog’ozlarning birlamchi bozori. qimmatli qog’ozlarning birlamchi bozori deganda kimmatli kog’ozlarni dastlabki egalari (investorlarga), ya’ni yuridik va jismonii shaxslarga sotish maqsadida ularni birlamchi va ikkilamchi va emissiya kilish va muomalaga chiqarish tushiniladi. Bu bozor qimmatli qog’ozlarni joylashtirishni tashkil kiluvchi va ta’minlovchi bozordir.
Boshqacha aytganda, birlamchi bozor bu birlamchi va takror emissiya kilingan qimmatli qog’ozlarni ularni birinchi yoki dastlabki egalari (investorlarga) joylashtiruvchi bozordir. Bu bozorda qimmatli qog’ozlar birinchi namogn bo’ladi. Bu bozorda davlat va maxalliy xokimiyat obligatsiyalar, shuiingdek, turli aktsioner jamiyatlarining aksiyalari va obligatsiyalari emissiya kilinadi. qimmatli qog’ozlarni birlamchi bozorga chiqarish va joylashtirish maqsadida quyidagi amallar bajariladi:
Qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyat ko’rsatishi, u va uni boshqarish bilan bog’lik munosabatlar ko’rsatilgan qonun va boshqa qonunlar xujjatlari bilan belgilanadi. Shu qonunlarga muvofiq qimmatli qog’ozlar bozori jismoniy va yuridik shaxslarning qimmatli qog’ozlar chiqarish, ularni muomalada bo’lishi va xakini to’lash bilan bog’lik munosabatlar tizimini shakllantiradi.
Qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilari qimmatli qog’ozlarning emitentlari, investorlar, investitsiya institutlari, shuningdek ularning birlashmalari (uyushmalari), fond birjalari (birjalarning fond bo’limlari), davlat tomonidan qimmatli qog’ozlar bozorini boshqarish va muvofiqlashtirish vakolati berilgan organlar va boshqalardan iboratdir.
Qimmatli qog’ozlar bozorida investitsiya institutlarining quyidagi turlari faoliyat ko’rsatishi mumkin: investtsiya vositachisi (moliya brokeri va dileri); investitsiya maslahatchisi;
Investitsiya kompaniyasi; investitsiya fondi; boshqaruvchi kompaniya; depozitariy; hisob-kitob kliring palatasi (tashkiloti); qimmatli qog’ozlar egalarining reestrini saqlovchi; qimmatli qog’ozlarni nominal saqlovchi; investitsiya institutlarining boshqa turlari. Investitsiya institutlari tuzilishi mumkin, faqatgina ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilishi mumkin bo’lgan investitsiya fondi bundan mustasno.
Investitsiya institutlarini tuzish, ularni faoliyat ko’rsatishi va ularni tugatish tartibi Respublikamizni qonun xujjatlarida belgilab qo’yilgan.
Fond dukonlari investitsiya institutlarining tarkibiy bulinmalari bo’lib, jismoniy shaxslar uchun qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari mayda ulgurji va chakana savdosini amalga oshiradi.
Fond dukonlari investitsiya vositachilari, investitsiya kompaniyalari va boshqaruvchi kompaniyalari tomonidan ochilishi mumkin.
Qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyat ko’rsatishi: qimmatli qog’ozlar bozorida savdoni litsenziya asosida ish olib boradigan fond birjalari (birjalarning fond bo’limlari) va investitsiya institutlari qonun xujjatlariga muvofiq tashkil etadilar.
Investitsiya institutlari qimmatli qog’ozlar bilan birjadan tashqarida savdo kilishni tashkil etuvchi bulinmalar tuzishga xaqli.
Qimmatli qog’ozlar bozorida savdoning asosiy printsiplariga rioya etilishi davlatning tartibga solishga oid chora tadbirlari bilan birga fond birjalari va qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilarining birlashmalari (ushyumalari) ishlab chikkan savdo qoidalarini uyGunlashtirish asosida ta’minlanadi.
Investorlar tomonidan sotib olingan qimmatli qog’ozlar birja bozorlari va birjadan tashqari bozorlarda qayta sotilishi mumkin. Investorlar oldi-sotdilarni investitsiya institutlari orqali ham, mustakil xolda ham amalga oshirishlari mumkin. Egasi yozilgan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisiga doir bitimlar tomonlarning uz xoxish irodalarini izxor etganliklarini qayd etish imkonini beradigan xujjat shaklida amalga oshiriladi. Egasi yozilmagan qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisiga doir bitimlar tomonlarning uz xoxish irodalari izxor etilganliklarini qayd etish imkonini beradigan xujjat shaklida amalga oshiriladi, vositachisiz tuziladigan va tuzilgan paytda bajariladigan bitimlar bundan mustasno.
Davlat mol-mulkini boshqarishga vakil kilingan organ tomonidan aksiyalar oldi-sotdisiga doir bitimlar birjadan tashqari bozorda mustakil suratda, investitsiya vositachilari ishtirokisiz O’zbekiston Respublikasi Hukumati belgilaydigan tartibda amalga oshirilishi mumkin.
Qimmatli qog’ozlar bozorida vositachilik. Qimmatli qog’ozlar bozorida vositachilikni investitsiya vositachilari amalga oshiradilar.
Qimmatli qog’ozlar bozorida brokerlik va (yoki) dilerlik faoliyatini amalga oshiragtgan investitsiya instituti investitsiya vositachisi hisoblanadi. Topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xaki asosida gxud bitimlar tuzish uchun berilgan ishonchnoma asosida ish olib borib, vakolatli shaxs yoki vositachi sifatida qimmatli qog’ozlar yuzasidan fukarolik-huquqiy bitimlarini amalga oshirish brokerlik faoliyati hisoblanadi.
Muayyan qimmatli qog’ozlarni sotib olish va (yoki) sotish narxlarni oshkora e’lon kilish hamda ushbu qimmatli qog’ozlarni e’lon kilingan narxlari bo’yicha sotib olish va (yoki) sotish majburiyatini olish yo’li bilan uz nomidan va uz hisobidan qimmatli qog’ozlarga doir oldi-sotdi bitimlarini tuzish dilerlik faoliyati hisoblanadi.
Maslahat berish borasidagi faoliyat Qimmatli qog’ozlar bozorini va uni ishtirokchilarini tahlil etish va istikbolini aniqlash, moliyaviy vositalarni (moliyaviy majburiyatlarni) ekspertiza kilish, ishlab chiqish va tavsiya etish bo’yicha xizmatlar ko’rsatish, qimmatli qog’ozlar chiqarish, ularni joylashtirish va muomalaga kiritish, mutaxassislarni qayta tayyorlash, shuningdek yuridik va jismoniy shaxslar investitsiya siyosatini amalga oshirishlari. Xususida maslahatlar berish sohasidagi xizmatlar maslahat berish borasidagi faoliyat deyiladi.
Qimmatli qog’ozlar borasida maslahat berish faoliyati bilan shug’ullanuvchi investitsiya instituti investitsiya maslahatchisi deb ataladi.
Yuridik va jismoniy shaxs investitsiya maslahatchisi bo’lishi mumkin.
Investitsiya maslahatchisi mijoz mustakil ravishda bir qarorga kelishi uchun unga zarur axborotni beradi va muayyan qimmatli qog’ozlarni sotib olish yoki sotish bo’yicha tavsiyalar berishga xaqli emas.
Qimmatli qog’ozlar chiqaradigan, qimmatli qog’ozlarga mablag’ soladigan, uz nomidan va uz hisobidan, jumladan qimmatli qog’ozlarni kotirovkalash hisobidan qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini amalga oshiradigan yuridik shaxs investitsiya kompaniyasidir. Investitsiya kompaniyalari uz resurslarini faqat muassislarning mablag’lari, shuningdek reinvestitsiya kilingan uz mablag’lari hisobidan tashkil etadilar va yuridik hamda jismoniy shaxslarga sotiladitan uz qimmatli qog’ozlarini emissiya qiladilar.
Reinvestitsiya bu - investitsiya jaragnlarida daromad sifatida olingan mablag’larni qaytadan qo’shimcha mablag’ sifatida investitsiyaga
yo’naltirishdir. Investitsiya kompaniyalari aholining omonatlari va mablag’lari hisobidan jalb etilgan resurslarini tashkil etish huquqiga ega emasdir.