Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

O’zbekiston Respublikasida 2008-2020 yillarda qimmatli qog’ozlar bozori professonal ishtirokchilari tuzilmalari dinamikasi⁹

№	Faoliyat turlari	01.07. 2008	01.01. 2010	01.01. 2012	01.01. 2014	01.01. 2016	01.01. 2020
1	Investitsion vositachilar	192	134	109	94	36	41
2	Investitsion kompaniya	47	22	12	12	-	-
3	Investitsion maslahatchi	26	29	26	23	20	31
4	Depozitariy	16	21	35	40	32	31
5	Reestrtutuvchi	38	56	54	46	-	-
6	Xususiylashtiriladigan investitsion fondlar	85	61	8	2	2	-
7	Boshqaruv kompaniyalari	82	46	59	54	-	-
8	Investitsion fond	3	4	18	11	7	9
9	Qimmatli qog’ozlar naminal tutuvchilar	4	6	16	17	-	-
10	Hisob-kliring palatasi	1	2	1	2	2	2
11	Birjadan tashqari savdolarni tashkil etuvchi	-	-	-	2	2	2
12	Investitsion aktivlarni ishonchli boshqaruvchilari	-	-	-	-	25	28
13	Transfer-agentlar	-	-	-	-	4	3
	Jami	494	381	338	303	130	147

Yuqoridagi 4-jadvalda O’zbekiston Respublikasida 2008-2020 yillarda qimmatli qog’ozlar bozori professonal ishtirokchilari tuzilmalari dinamikasi keltirilgan. Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra investitsion vositachilar so’nggi yillarda soni sezilarli darajada kamaygan.
Respublikamizda me’yoriy-huquqiy bazaning shakllanishi bilan birga qimmatli qog’ozlar bozori institutsional infratuzilmasi ham shakllandi. Xozirgi kunga kelib uning barcha asosiy institutlari faoliyat ko’rsatmoqda. Qimmatli qog’ozlar bozori infratuzilmasining faol shakllanishiga karamasdan, xorijiy fond bozorida mustahkam urnini topa olgan bir kator institutlar deyarli mavjud emas.
Bu institutlar katoriga transfer-agentlik xizmatlarini ko’rsatuvchi, ya’ni moliyaviy institutlar va ularning mijozlari orasida xujjatlarni oldi-berdi xizmatlarini ko’rsatuvchi institutni misol keltirish mumkin. Transfer-agentlik tarmogini shakllantirish, investorga uning kaerda joylashishidan kat’iy nazar, birgina transfer-agentiga murojaat kilib chegaralanmagan investitsion institutlar xizmatidan foydalanish imkoniyatini beradi.
Shuningdek, birja listingiga kirishga tayyorlaydigan va yordam beradigan «promouterlar» deb nomlanuvchi maxsus investitsion institutlar mavjud emas. Respublika fond bozorida sug’urta tashkilotlarining faoliyati deyarli sezilmaydi, ammo dunyoda sarmoyadorlar huquqini ximoya kilish maqsadida sug’urta mexanizmi keng qo’llaniladi. Ushbu mexanizm infratuzilmali xatarlarni maxsus kompaniyalar zimmasiga yuklash imkoniyatini beradi.
Bugungi kundagi asosiy amaliy vazifa ikkilamchi bozorni rivojlantirishdir.Zero uning rivojlanishi darajasiga karab umuman kimmatli kogozlar bozori tugrisida xulosa chikariladi.Kimmatli kogozlar bozorini davlat tomonidan boshkarish organlari , uning infratuzilmasi muassasalari, barcha darajadagi olimlar va amaliyotchilarning sa’y-xarakatlari fynan shu muammoni xal etishga yunaltirilishi lozim. Ikkilamchi bozorni rivojlantirish uchun kuyidagi ikki muammoni xal etishimiz lozim:

1. Kimmatli kogozlar va birinchi galda aksiyalarning likvidligini sezilarli darajada oshirish.

   
   

2. Bu kimmatli kogozlar va ularning emitentlari tugrisidagi axborotning oshkor etilishi masalasi

   
   

1.Qimmatli qog’ozlar bozori real sektorga investitsiyalarni jalb kilish mexanizmiga aylanishi kerak.

2.Iqtisodiy o’sishni jadallashtirish uchun O’zbekistonning pul mablag’laridagi extiyojlarini salmoqli qismini koplaydigan uzoq muddatli xorijiy sarmoyalarni jalb kilish kerak.
3.MDX davlatlarining yagona fond bozorini yaratish.(yoki, kamida erkin savdo zonasi), «yagona pasport» (litsenziyalarni, shaxodatnomalarni va emissiyalarni uzaro tan olish), fond bozorining umumiy infratuzilmasi, bozorning savdo va boshqa tizimlarini birlashishi, Toshkent shaxrida ushbu zonaning moliyaviy aktivlari savdosining markazini shakllantirish (aks xolda, MDX davlatlarining qimmatli qog’ozlari Venada, Istambulda, Berlinda yoki boshqa davlatda mujassamlanadi.
Bozor munosabatlari sharoitida davlatning fiskal jamgarmalari emas, balki korxonalar va aholining banklar va moliya tizimidagi, shu jumladan uning, davlat segmentlaridagi jamgarmalarini samarali tarzda investitsiyalarga aylantirish imkonini beruvchi qimmatli qog’ozlar bozorining xilma-xil vositalari xal kiluvchi rol uynashi mumkin.
Qimmatli qog’ozlar bozorining faolligini ta’minlash uchun kuyidagilarni amalga oshirish zarur deb xisoblaymiz.
Qimmatli qog’ozlar bozorini (ayniqsa, ikkilamchi bozorni) rivojlantirishning umumiqtisodiy samaralari kuyidagilardan iborat bo’lishi lozim: Moliya bozorlarining likvidlilik darajasini oshirish va tegishli moliya resurslaridan foydalanish samaradorligini yuksaltirish;
Moliya bozorlarida rakobatni kuchaytirish hamda «narxlar»ni foiz stavkalari, kurslarni barqarorlashtirish;
Investitsiyalarni tarmoklarga qayta taksimlovchi bozor mexanizmi samaradorligini oshirish;
Moliya bozorlarida davlat ishtiroki koidalari ilgarigidek kattik markazlashtirilgan emas, balki ular bozor sharoitlariga moslashuvchan bo’lishi lozim.
Iqtisodiyotning ijtimoiy - iqtisodiy jixatdan muxim sohalari va ustivor tarmoklarini moliyalash uchun davlat mablaglarini ishga solishning sof bozor sharoitlariga mukobil yullarini investorlarga taklif qilish zarur.
Hozirgi davrda xissadorlik korxonalariga aylantirilgan korxonalarning aksiyalari sotiladigan boshlangich bozor tashkil topdi. Uning faoliyatini tartibga solib turish tamoyillari O’zbekiston Respublikasi qonunlarida mustahkamlab qo’yilgan. Unda kuplab investitsiya institutlari, brokerlik idoralari, investitsiya kompaniyalari va fondlari faoliyat kursatmokda. Bozor ishida tijorat banklari ham qatnasha boshladi.
Fond birjasida yuzdan ortik brokerlik idoralari ishlab turibdi. Shuning uchdan biri respublika viloyatlaridadir. Birok qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish uchun mavjud imkoniyatlardan xali to’la foydalanilmayapti. Masalan, oldi-sotdi operatsiyalarida bir milliard sumlikdan ziyod aksiyalar kuyiladi, ammo 80-90 million sumlik bitim tuziladi, kolgan aksiyalar esa, xaridor ularning narxi baland deb xisoblagani bois sotilmay qoladi. Vaxolanki, savdoga qo’yilgan aksiyalarning narxi talab va taklifga bog’lik ravishda tartibga solib turilishi lozim¹⁰.
Qimmatli kog’ozlar bozorining asosiy vazifasi faqat davlat mulkini xususiy sektorda taqsimlashdan va shuning natijasida mulkning muayyan bir mulkdor tomonidan o’zlashtirilishidan iborat emas. Bu asosan xususiylashtirishning birinchi bosqichida amalga oshiriladi. Uning asosiy vazifasi sarmoyadorlarning pul mablag’larini bir joyga jamlab, ularni turfa investitsiya maqsadlarida ishlatishdan, ishlab chiqarishga yo’naltirishdan iborat.
O’zbekistonning jahon xo’jalik tizimiga bog’langanligi dunyodagi moliyaviy markazlar bilan aloqalarning kengaytirilayotganligini xisobga olib, mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish ob’ektiv zaruriyatga aylandi.
Jumladan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozori ishlab chiqarishni hamda investorlarni barqaror moliyaviy resurslar bilan ta’minlash, iqtisodiyotni erkinlashtirishning iqtisodiy vositalaridan hisoblanadi.
Qimmatli qog’ozlar bozorida O’zbekistonning ko’pgina aksiyadorlik jamiyatlari davlat korxonalari negizida tashkil etilgan bo’lib, o’z moddiy bazasiga, asosiy va aylanma kapitallariga ega.
Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak agar aksiyalashtirish jarayonida korxonani boshqarish, uning ishlab chiqarishga ta’sir qilishi ko’zda tutilib, qimmatli kog’ozlarni yirik to’plamlari bilan savdo qilish avj olsa, biz qimmatli kog’ozlarning to’la qonli va serharakat bozorini yarata olmaymiz. Bozor ko’p miqdordagi sarmoyadorlarning mablag’larini yig’ib, uni turli xil qo’yilmalar uchun taqsimlashi lozim. Bu bozorning hajmdorligiga va xilma-xilligiga, ya’ni muomaladagi qimmatli qog’ozlarning mumkin qadar sarmoyadorlar o’rtasida tarqatilishiga bog’liq.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ushbu bozordan, bir tomondan davlat korxona va tashkilotlar, aholi o’zlari uchun zarur bo’lgan mablag’ni jalb qilsalar, ikkinchi tomondan, korxona, tashkilot va aholi o’zlarining vaktincha bo’sh turgan pul mablag’larini qimmatbaxo qog’ozlar sotib olishga yo’naltirib foyda ko’radilar.
Aynan, iqtisodiy islohatlar natijasi o’laroq, davlatga qarashli molmulklarni uning ixtiyoridan chiqarilishi va turli mulk shaklidagi xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni bozor qonuniyatlariga muvofiq tashkil etilishi har xil tavakkalchiliklarni yuzaga kelishi uchun imkoniyat yaratadi.
Hozirgi davrda birjada aksiyalar savdosi oddiy auktsion asosida amalga oshirilmoqda. Xolbuki, ikkilamchi bozorda savdo qilishning asosiy qoidasi ikki yoqlama auktsion deb ataladi. Bunda sotuvchilar bilan xaridorlarning o’zaro raqobatlashayotgan muqobil buyurtmalardagi shartlar mos kelganida bitim tuziladi.
Ushbu tizim brokerlik idoralari o’rtasida kafotlangan hisob-kitoblarni ta’minlangan holda savdo sessiyasi mobaynida aksiyalarni olish-sotish bo’yicha qayta-qayta bitimlarni tuzishni taqozo etadi. Buning uchun yangi texnologiya savdolar tizimini hamda savdolarni ikkiyoqlama auktsion usulda olib borib, bir vaqtning o’zida pul mablag’lari va qimmatli qog’ozlarni bir mijozdan ikkinchisiga o’tkazish imkonini beradigan elektron dastur yaratish zarur¹¹.
Shu tajribadan kelib chiqsak, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish tizimini xayotga tatbik etish mamlakatimiz ijtimoiy va iqtisodiy tarakkiyotdan ortda qolmaslik uchun, bizda ham ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish zarur.
Bizning amaliyotda, qimmatli qog’ozlar bozorining asosiy tarkibiy qismi sifatida ikkilamchi bozor mexanizmi halqaro andozalar tizimiga mos emasligi seziladi.

XULOSA

Mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiya qilish, uning yuqori suratlarda rivojlanishini ta’minlash asosiy va ustivor tadbirlardan biri bo’lib, u bir necha dolzarb yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Xususan, iqtisodiyot sur’atlarining o’sishini barqarorlashtirish va bevosita mamlakatning ijtimoiyiqtisodiy salohiyatini yuksaltirishga xizmat qiladigan xususiy mulkchilik tarmog’ini mustahkamlash, tadbirkorlik sub’ektlarining xo’jalik yuritishi uchun qulay moliyaviy sharoit yaratish, aholining real daromadini oshirish kabi omillardan keng foydalanishga har tomonlama erkinlik berilmoqda. Bu borada moliya bozori vositasida iqtisodiyotni modernizatsiya qilish omili alohida ahamiyat kasb etadi.

Bozor munosabatlariga o’tishning bugungi bosqichi iqtisodiyotimizning ochiqligi chet el investitsiyalarini jalb qilishning ortib borishi xususiylashtirish hamda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlarining kuchayib borishi bilan belgilanadi. Shu qatori moliyaviy tizimning rivojlanishi uchun ham shartsharoitlar yaratilmoqda, chunki rivojlangan moliyaviy tizimsiz iqtisodiy tizim muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata olmaydi. Shuning asnosida quyidagi xulosalarni berishni lozim deb topdik.
Birinchidan, banklarning fond bozoridagi faoliyatini faollashtirish uchun ularning kapitalini qayta tarkiblash, ustav fondlaridagi davlat ulushini xususiy investorlarga sotish, banklarning investorlar sifatidagi faoliyatini yanada erkinlashtirish lozim.
Ikkinchidan, bank obligatsiyalar emissiyasi orqali aksiyadorlik sarmoyasi bilan birgalikda bankning qarz sarmoyasini shakllantiradi. Sarmoyaning oshishi xususiy mablag’lar o’sishiga, bank yalpi sarmoyasida ularning solishtirma ulushi ortishiga olib keladi, bu o’z navbatida, uning barqarorligi, ishonchliligi mustahkamlanishiga hamda moliyaviy ko’rsatgichlarning yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Uchinchidan, tijorat banklari obligatsiyalar chiqarish orqali yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini to’plashi, ularni iqtisodiyotning ustivor sohalariga investitsiyalab, fond bozorining rivojlanishiga zamin yaratadi-buning natijasida quyidagi iqtisodiy samara olinadi:

• soliqqa tortiladigan bazaning kamayishini belgilaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan foizlar “muomala xarajatlari”ga kiritiladi va bankning soliqqa tortiladigan bazasini kamaytiradi;

  
  

• obligatsiya chiqarishda aksiya emisiyasiga nisbatan muayyan afzalliklarga ega. Aksiyada ulush munosabatlarini ifodalasa, obligatsiyada esa qarz munosabatlarini ifodalashi hamda obligatsiyalarni sotishda emitent bankdan maxsus jamg’arma hisobraqami ochish talab etilmaydi, bu o’z navbatida, sotishdan tushgan mablag’lardan bank faliyatida foydalanish imkoniyatini yaratadi;

  
  

• tijorat banklari davlat obligatsiyalarni joylashtirishda bevosita professional dilerlik faoliyatida ham etakchi tashkilot bo’lib, banklar obligatsiyalar chiqarish orqali majburiy zahiralashdan holi hisoblanadi, ularni chiqarish vaqtida jalb etilgan mablag’ bo’yicha majburiy zahira yaratish talab etilmaydi, bu jarayon bankda mavjud moliyaviy resurslarining ko’payishiga omil bo’lib xizmat qiladi

  
  

Yakuniy xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, mamlakatimizda moliya bozori iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini doimiy aktiv moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashga hamda jamiyat rivojiga munosib hissa qo’shmoqda. Shu bois, biz tomondan berilgan ilmiy-nazariy taklif va tavsiyalar amaliyotga joriy etilsa, amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni yanada samarali tashkil etishga ijobiy turtki bo’lar edi. Bu o’z navbatida, respublikada moliya bozorining rivojlanishiga, shuningdek mamlakat tijorat banklarining moliya bozori orqali xalqaro sarmoya bozorlariga uyg’unlashuviga xizmat qiladi.